مسکو موافقت کرد پیمان صدور غلات اوکراین ۴ ماه دیگر برجا بماند
تامین امنیت غذا در وقت اضافه
از جمله نگرانی‌هایی که وجود دارد و حتی بر احتمال امضای این توافق نیز سایه افکنده بود، درخواست‌های روسیه مبنی‌بر کاهش محدودیت‌هایی است که غرب بر صادرات محصولات و نهاده‌‌‌‌‌‌های کشاورزی این کشور وضع کرده‌است. مشکلاتی که دبیرکل سازمان‌ملل نیز تایید می‌کند که هنوز برطرف نشده‌است و مقام‌‌‌‌‌‌های روس می‌گویند تعهداتی از سازمان‌ملل برای تسهیل در صادرات کشاورزی دریافت کردهاند. این مشکلات سبب شده‌است که مسکو در عوض یک سال زمان پیشنهادی سازمان‌ملل برای تمدید این توافق با تمدید ۴ماهه آن موافقت کند. همچنین نگرانی‌های جدی وجود دارد که برآورده‌نشدن مطالبات مسکو به بحران غذایی جهان در ماه‌های آتی منجر شود. با وجود تمامی این موانع و تردیدها عمده رهبران جهان از این توافق استقبال کردهاند اما با رویکردهایی متفاوت.
ابتکار دریای‌سیاه چیست؟
با آغاز بحران اوکراین و اختلال در عرضه گندم و سایر محصولات کشاورزی از سوی دو طرف درگیر ماجرا که بخشی عمده از غذای جهان را تولید می‌کنند، بسیاری از کشورها، به‌ویژه در مناطق کم‌‌‌‌‌‌درآمد جهان در خطر گرسنگی قرارگرفتند. بر اساس آمار سازمان‌ملل در سال‌جاری میلادی (۲۰۲۲) ۴۷میلیون نفر در سطح جهان از گرسنگی حاد رنج می‌برند که بخشی از این مساله به دلیل اختلال صادرات از اوکراین و روسیه بوده‌است. مطابق آمار فائو، بازوی کشاورزی سازمان ملل، اوکراین با تولید ۴۵میلیون‌تن گندم در سال یکی از بزرگ‌ترین تامین‌‌‌‌‌‌کنندگان گندم جهان است. پیش از آغاز درگیری با روسیه، اغلب صادرات گندم، ذرت و دانه‌‌‌‌‌‌های روغنی اوکراین از طریق بنادر این کشور در دریای‌سیاه انجام می‌شد. با وقوع بحران، بسیاری از این بنادر آسیب دیدند، برخی تحت‌کنترل روسیه قرارگرفتند و برخی دیگر مین‌‌‌‌‌‌گذاری شدند.
این روند موجب نگرانی در سطح جهان شد و آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان‌ملل سفرهای خود به روسیه، اوکراین و ترکیه و دیدار و رایزنی با مقامات سیاسی و نظامی این ۳کشور را آغاز کرد. این تحرکات دیپلماتیک برای امضای توافقی جهت مستثنی‌کردن صدور اقلام غذایی جهان از درگیری‌های جنگی صورت می‌گرفت و نتیجه‌‌‌‌‌‌بخش نیز بود. پس از دیدارهای بسیاری که در این روند میان ۳طرف انجام گرفت، در نهایت روز۱۹ ژوئیه، رجب‌طیب اردوغان و ولادیمیر پوتین در تهران دیدار و گفت‌وگو کردند و ۳ روز بعد، ۲۲ژوئیه گوترش جشن رسیدن به توافق را در استانبول برگزار کرد. در این توافق اوکراین و روسیه مستقیما قراردادی با یکدیگر امضا نکردند، بلکه اوکراین موافقت‌نامه‌‌‌‌‌‌ای با ترکیه و سازمان‌ملل به امضا رساند و عین همین قرارداد را روسیه به شکل جداگانه امضا کرد. کمیته مشترک همکاری با حضور ۳ طرف ایجاد شد و روز اول اوت اولین کشتی حامل غلات اوکراین بندر اودسا را به مقصد لبنان ترک کرد و بخشی از نگرانی‌های جهانی برطرف شد، اما پس از حمله پهپادی اوکراین به بنادر روسیه، مسکو به‌سرعت اعلام کرد حضور خود در پیمان دریای‌سیاه را به حالت تعلیق درخواهد آورد. باز موجی از نگرانی از امنیت لرزان غذایی در جهان به‌وجود آمد، اما قهر روسیه ۳ روز بیشتر نپایید و مسکو بار دیگر به این پیمان بازگشت. بر اساس این پیمان صادرات و حمل‌ونقل غلات و دیگر محصولات مواد غذایی اوکراین از طریق بنادر واقع در دریای‌سیاه این کشور شامل بندر اودسا، چونومورسک و یوژنه باید امنیت داشته و از شرایط جنگی برکنار باشند. این قرارداد که موسوم به ابتکار دریای‌سیاه است، روز ۱۹ نوامبر سررسید شد و نگرانی‌هایی وجود داشت که این‌بار طرف‌‌‌‌‌‌های پیمان به توافق نرسند، با این‌وجود با تایید روسیه این قرارداد برای ۴ ماه دیگر تمدید شد. نگرانی عدم‌تمدید قرارداد از سمت روسیه مربوط به تعهداتی است که در این قرارداد وجود دارد اما برآورده نشده‌است. علاوه‌بر مطلب اصلی توافق دریای‌سیاه مبنی‌بر صدور غلات از بنادر دریای‌سیاه اوکراین، همچنین ذکرشده‌است که سازمان‌ملل باید فرآیند صدور غذا، کودها و مواد خام روسیه را تسهیل کند. اتفاقی که تا امروز رخ نداده است و روسیه در تمدید این قرارداد نیز به آن اشاره کرد.
تذکر ثروتمندان برای تامین غذای کم‌‌‌‌‌‌درآمدها
موضوع تمدید قرارداد دریای‌سیاه در اجلاس گروه۲۰، متشکل از کشورهای ثروتمند جهان که امسال به مدت ۲ روز در بالی اندونزی برگزار شد نیز مورد بررسی اعضا قرار گرفت. روسیه خود عضو این گروه است و در نتیجه با مخالفت با صدور قطعنامه، امسال گردهمایی این کشورها بدون صدور قطعنامه به پایان رسید و اعضا به قرائت بیانیه اکتفا کردند. برخی از اعضا حاضر به امضای این بیانیه نیز نشدند، از همین‌رو در متن بیانیه از عبارت «عمده کشورها» استفاده شده و در بخشی از آن آمده است: عمده کشورهای عضو گروه۲۰ به جد درگیری در اوکراین را محکوم می‌کنند و تاکید می‌کنند که این واقعه موجب صدمه سنگین انسانی شده و از جمله اقتصاد شکننده جهانی را با محدودکردن رشد، افزایش تورم، ایجاد اختلال در زنجیره عرضه، شدت بخشیدن به ناامنی غذایی و انرژی و افزایش بی‌ثباتی مالی در معرض تهدید بیشتر قرار داده‌است. در بیانیه مذکور که قویا جنگ در اوکراین را محکوم می‌کند همچنین قید شده‌است که درباره ارزیابی وضعیت و تحریم‌ها، دیدگاه‌‌‌‌‌‌های متفاوتی نیز میان اعضا وجود دارد. به شکل ویژه درباره غذا نیز مباحثی مطرح شد. از جمله رهبران این کشورها تعهد کردند برای رویارویی با چالش‌های مربوط به ناامنی غذا در جهان اقدامات هماهنگ انجام دهند و در بخشی دیگر از تمدید ابتکار دریای‌سیاه تمجید کردند. هرچند به گزارش رویترز گروه‌های جامعه مدنی این اقدامات را فرمالیته خوانده و خواستار اقدامات عملی و واقعی برای مبارزه با گرسنگی در جهان شدند.
توافق از سر اجبار یا با ابتکار؟
با وجود استقبال همه مقام‌‌‌‌‌‌های سیاسی از این اتفاق، نحوه واکنش‌‌‌‌‌‌ها به تمدید این قرارداد متفاوت بود. وزیرخارجه ایالات‌‌‌‌‌‌متحده، آنتونی بلینکن، توافق مسکو برای تمدید قرارداد را به این دلیل دانست که روسیه احساس کرده‌است جهان هیچ عذری برای عدم‌تمدید آن را نخواهد پذیرفت. به گزارش رویتزر، بلینکن که در کنفرانسی خبری در بانکوک، در آستانه شرکت در اجلاس همکاری‌های آسیاپاسیفیک، در جمع خبرنگاران حاضر شد، گفت: ما به‌همراه هم این پیام روشن را به رئیس‌‌‌‌‌‌جمهور روسیه، ولادیمیر پوتین منتقل کردیم که باید ابتکار غلات دریای‌سیاه را تمدید کند. به ظاهر روسیه بار دیگر شنید و نیز احساس کرد که جهان امتناع مسکو از تمدید قرارداد را تحمل نمی‌کند. موضع آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان‌ملل موضعی متعادل‌‌‌‌‌‌تر بود. به گزارش بخش خبری سازمان ملل، او از طریق ویدئویی که در حساب توییتر خود منتشر کرد با اعلام قدردانی عمیق از توافقی که در استانبول انجام گرفت از نگرانی‌های روسیه نیز سخن گفت. دبیرکل سازمان‌ملل که از قاهره و در مسیر شرکت در روز دوم اجلاس گروه۲۰ سخن می‌‌‌‌‌‌گفت؛ اعلام کرد که عمیقا به رفع موانع باقی‌مانده در راه صادرات غذا و کودهای روسیه متعهد است و این مساله را از جمله عوامل نگرانی «اساسی» باقی‌مانده برای اجتناب از بحران غذایی جهانی در سال‌آینده عنوان کرد. او از رجب‌طیب اردوغان تمجید کرد و با تذکر نقش او در امضای این پیمان اقدام او را گامی در جهت تبدیل ترکیه به «مرکز اساسی دیپلماسی مبتنی بر احتیاط برای حل معضلات مبرم» دانست. دبیرکل سازمان‌ملل در بیانیه‌‌‌‌‌‌ای جداگانه اعلام کرد سازمان‌ملل به شکل کامل متعهد به حمایت از ابتکارات اتخاذی کمیته همکاری مشترک است. وظیفه کمیته مشترک، رصد حرکت کشتی‌‌‌‌‌‌ها به اوکراین و از اوکراین است. به بیان دبیرکل سازمان‌ملل از همین‌رو این کمیته مشترک برای کارآیی توافق‌های صورت‌گرفته نهادی اساسی و حساس است. این دیپلمات ارشد، هم این توافق و هم توافق اصلی که ۳ ماه پیش انجام گرفت را برای کنترل قیمت غذا و جلوگیری از وقوع بحران غذایی در جهان ضروری دانست و گفت: ابتکار دریای‌سیاه دوباره به جهان نشان داد که در زمینه دستیابی به نتیجه درباره مسائلی که چند طرف دارد، دیپلماسی مبتنی بر احتیاط حائزاهمیتی بالا است. این سخنان در حالی عنوان شد که پیشنهاد سازمان‌ملل و اوکراین تمدید یک‌ساله این قرارداد بود اما در نهایت به ۴ ماه ختم شد. رجب‌طیب اردوغان نیز از این توافق تمجید کرد و افزود: اهمیت و منافع این توافق برای نظام عرضه جهانی و امنیت غذا در سطح جهان اکنون برای همه مطلبی آشکار است. وزیر زیرساخت اوکراین، الکساندر کوبراکف با استقبال از این توافق آن را گامی مهم در جهت مبارزه با بحران غذا در جهان توصیف کرد. ماریا زاخاروا، سخنگوی وزیرخارجه روسیه نیز از توافق مسکو با تمدید این قرارداد بدون هیچ تغییری در حجم و مفاد آن خبر داد. اما پیش از امضای این توافق روسیه موافقت با آن را منوط به این کرده بود که در آن از صادرات گندم و کودهای روسیه نیز اعلام حمایت شود. به نوشته بخش انگلیسی الجزیره ظاهرا روسیه خواستار این است که غرب محدودیت‌های وضع‌‌‌‌‌‌شده بر صندوق یا نهاد مالی کشاورزی دولتی این کشور را لغو یا تسهیل کند. این کار اقدامی اساسی در جهت تسهیل صادرات اقلام کشاورزی روسیه است که یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان مواد کشاورزی و اولین صادرکننده گندم جهان است. در این زمینه، جز سخنان دبیرکل سازمان‌ملل مبنی‌بر پیگیری رفع موانع صادرات محصولات روسی، برخی مقام‌‌‌‌‌‌های مسکو نیز از توافق‌هایی برای این کار خبر داده‌اند. از جمله سخنگوی کرملین، دیمیتری پسکوف بدون اشاره به منبع اظهارات خود بیان کرد: سازمان‌ملل مسکو را متقاعد کرده‌است که موانع موجود برای صادرات محصولات کشاورزی و کودهای روسیه برداشته می‌شود. این مقام روس جدول زمانی برای انجام این کار ارائه نکرد. سخنگوی کرملین همچنین از وجود نشانه‌‌‌‌‌‌هایی در جهت پیشرفت در زمینه تحریم‌های روسیه سخن گفت و به مواردی اشاره کرد که در بیانیه مشترک بریتانیا، ایالات‌‌‌‌‌‌متحده و اتحادیه‌‌‌‌‌‌اروپا علیه وضع محدودیت بر صدور اقلامی چون غذا و کود قید شده بود. در اظهارنظری جداگانه ربکا جینسپن، مدیر بخش توسعه و تجارت سازمان‌ملل که یکی از مذاکره‌‌‌‌‌‌کنندگان اصلی این پیمان است در حساب توییتری خود درباره این توافق نوشت: این خبری خوب برای امنیت غذای جهان و کشورهای درحال‌توسعه است. حل مشکل کود قدم بعدی است، اما اینکه مشکل کود حل خواهد شد یا روسیه بار دیگر این پیمان را تمدید می‌کند یا نه؛ با تردیدهای بسیاری روبه‌‌‌‌‌‌رو است. خروج بلافاصله و بدون‌تردید روسیه از این پیمان در یک برهه زمانی و عزم غرب برای محدودکردن منابع مالی مسکو مواردی است که بر حل این معضل سایه افکنده است.
