صادرات به عراق و افغانستان کاهشی شده است؛ ترکیه جایگزین ایران می‌شود؟
زنگ خطر از بازار همسایگان
زنگ خطر ازدست‌رفتن بازار کشورهای همسایه به صدا درآمده است. برمبنای جدیدترین آمار منتشرشده از سوی اتاق بازرگانی تهران صادرات ایران به دو کشور مهم همسایه عراق و افغانستان به لحاظ وزنی و ارزشی افت کرده است. پیش از این «دنیای‌اقتصاد» در گزارشی به وضعیت صادرات به افغانستان پرداخته بود که ارقام نشان می‌داد از دوره حضور طالبان در این کشور همسایه، فروش کالای ایرانی به افغانستان کاهش یافته است، به‌گونه‌ای‌که این کشور پس از سال‌ها، از لیست 5 مقصد نخست صادراتی ایران خارج شده است، اما در مورد عراق باید اذعان کرد که اگرچه این همسایه غربی همچنان در لیست 5گانه مهم‌ترین مقاصد صادراتی قرار گرفته اما افت صادرات به عراق که مهم‌ترین بازار در بین همسایگان به‌شمار می‌آید، نگران‌کننده است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که تغییر روند صادرات به همسایه‌های شرقی و غربی بیشترین مشارکت منفی را در رشد صادراتی چهارماهه داشته‌اند.
براساس داده‌های موجود در چهارماهه اول سال‌جاری نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته صادرات ایران به عراق افتی 6/ 36درصدی در وزن و 6/ 36درصدی در ارزش را تجربه کرده است. واکاوی این آمار نشان‌دهنده این است که ارزش صادرات کالایی ایران به عراق از 81/ 2میلیارد دلار به 39/ 2میلیارد دلار افت کرده است. درمقابل در این دوره ارزش صادرات کالایی ترکیه به عراق از 09/ 3میلیارد دلار به 73/ 3میلیارد دلار رشد کرده است. این آمارها نشان می‌دهد، ارزش صادرات ترکیه به عراق افزایش 21درصدی داشته و در مقابل ارزش صادرات ایران به این کشور 15درصد افت کرده است. در این دوره صادرات ایران به افغانستان نیز کاهش قابل‌توجهی داشته است.
در فاصله فروردین تا تیر‌ماه سال‌جاری نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته صادرات ایران به افغانستان در وزن افتی 32درصدی و در ارزش افتی 9/ 47درصدی را تجربه کرده است. درحالی مقاصد صادراتی ایران از سوی سایر کشورها تهدید می‌شود که دولت سیزدهم و دولت‌های قبل از آن، وعده گسترش صادرات به 15 کشور همسایه را داده بودند. به باور کارشناسان ادامه روند کنونی بی‌شک منجر به ازدست‌رفتن بازارهای مهم صادراتی ایران و جایگزینی سایر کشورها در آن مقاصد می‌شود. به باور کارشناسان کاهش صادرات ایران به کشورهای هدف می‌تواند ناشی از وضع ممنوعیت‌ها، عوارض صادراتی، کاهش ظرفیت تولید صنایع و تمرکز آنها بر بازار داخلی و افزایش قیمت تمام‌شده کالاهای ایرانی باشد.
البته در کشوری همچون افغانستان دلیل کاهش صادرات ایران مشخص نیست، زیرا از ژوئیه سال‌گذشته آمار دقیقی در مورد میزان تجارت افغانستان در دسترس نیست. گذشته از این پیش‌بینی می‌شود واردات افغانستان نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته کاهش یافته و این یکی از دلایل کاهش صادرات ایران به این همسایه شرقی باشد. هرچند مشکلات داخلی صادرکنندگان ایرانی نیز می‌تواند مزید بر علت باشد. در مورد عراق چند گمانه مطرح می‌شود. بخشی از صادرات ایران به این کشور شامل مواد غذایی است. آمارهای صادرات ایران نشان می‌دهد، صدور محصولات کشاورزی و صنایع غذایی ایران روند کاهشی را تجربه کرده است، در نتیجه بدیهی است که صادرات ایران به عراق که یکی از مهم‌ترین مقاصد صادراتی محصولات کشاورزی و صنایع غذایی است، نزولی باشد.
درکنار این عامل بی‌شک وضع ممنوعیت‌های صادراتی که اغلب به دلیل تامین بازار داخلی رخ می‌دهد، افزایش عوارض صادراتی برخی از کالاها در چندماه اخیر، کاهش ظرفیت تولید صنایع و تمرکز آنها بر بازار داخلی و همچنین افزایش قیمت تمام‌شده کالاهای ایرانی در ازدست‌رفتن بازار عراق بی‌تاثیر نیست. البته به این موارد باید به کاهش ارزش لیر در مقابل دلار نیز اشاره کرد. موضوعی که می‌تواند صادرات را برای تجار ترکیه‌ای و کالاهای ترکیه‌ای را برای طرف خارجی جذاب کند. در عین حال نباید فراموش کرد که ترکیه از دیپلماسی اقتصادی قوی برخوردار است و از تمامی ابزارهای خود برای بازارگشایی استفاده می‌کند و هیچ کشوری را در تجارت جا نمی‌گذارد.
مهم‌ترین مقاصد
به گزارش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران، داده‌های رسمی گمرک ایران نشان داده است، صادرات کالا و خدمات ایران به 20 کشور هدف به ارزش 6/ 12میلیارد دلار بیشترین اثر را در رشد صادرات چهارماهه داشته است. چین، ترکیه، امارات، عمان، آفریقای‌جنوبی، جمهوری‌آذربایجان، هند، نیجریه، موزامبیک و روسیه 10 کشوری هستند که در این زمینه بیشترین نقش را داشتند. در کنار آنها سودان، ترکمنستان، ارمنستان، ساحل‌عاج، تاجیکستان، آلبانی، بلژیک و اردن 20کشوری را تشکیل می‌دهند که مشارکت 28 واحد‌درصدی را رشد صادرات شکل دادند. در مقابل ارزش صادرات 20کشوری که مشارکتی منفی در رشد صادراتی داشتند، 9/ 3میلیارد دلار بوده است. 10 کشور اول با بیشترین مشارکت منفی در این رشد شامل: عراق، افغانستان، غنا، ازبکستان، الجزایر، اندونزی، ایتالیا، آلمان، فیلیپین و تایلند بودند. بعد از این کشورها ویتنام، مالزی، قرقیزستان، ونزوئلا، مالی، تانزانیا، اوکراین، کره‌جنوبی و برزیل مانع از رشد بیشتر صادراتی چهارماهه شده‌اند.
اقلام مهم تاثیرگذار
براساس داده‌های موجود 40 تعرفه هشت رقمی بیشترین مشارکت مثبت و منفی را در رشد 22درصدی ارزش صادرات چهارماهه داشته‌اند. طبق آمار 20 ردیف تعرفه هشت رقمی با ارزش 3/ 7میلیارد دلار صادرات و مشارکت مثبت 29واحد‌درصدی بیشترین اثر مثبت را در رشد صادرات داشتند. در این میان پروپان مایع، اوره، بوتان مایع، فرآورده‌های نفتی با درصد بالای نفت، متانول، روغن‌های سبک به‌جز بنزین، آلومینیوم به‌صورت کارنشده، قیر نفت، روغن پایه معدنی و سنگ‌آهن به‌هم فشرده شده 10 قلم کالایی هستند که بیشترین اثر مثبت را در رشد صادرات داشته‌اند. در مقابل بنزین، محصولات فولادهای غیر‌ممزوج، محصولات فولاد با سطح مقطع، میله‌های آهنی یا فولادی، پسته‌ها با پوست تازه یا خشک، اتیلن‌گلیول، سایر گازهای نفتی مایع‌شده، سوسپانسیون پلی‌کلروروینیل، کاتدمس و هیدروکربورهای غیرحلقوی اشباع نشده 10قلم کالایی هستند که بیشترین مشارکت منفی را در میزان صادرات داشته‌اند. طبق آمار موجود 20ردیف تعرفه هشت رقمی با ارزش 7/ 2میلیارد دلار مشارکت منفی 14درصدی را در افزایش صادرات چهار ماهه داشته‌اند.
روند نزولی صادرات ایران به اتحادیه اروپا
یکی از بازارهای جذاب جهان برای تجارت، منطقه اتحادیه اروپاست. منطقه مزبور از 27اقتصاد تشکیل شده است. ارزش واردات کالایی این منطقه اقتصادی در سال2021 حدود 2هزار و 181میلیارد یورو بوده که حدود 14درصد از ارزش کل واردات جهان دراین سال را شامل می‌شود. به دنبال بروز بحران ناشی از جنگ روسیه و اوکراین و افزایش بهای کالاهای اساسی به‌ویژه نفت، اختلالات در زنجیره تامین جهانی از جمله در منطقه اروپا اتفاق افتاد. برخی اقتصادهای درحال‌توسعه از این فرصت برای تقویت تجارت میان کشورهای خود با اتحادیه اروپا به‌خصوص در راستای افزایش صادرات کالایی استفاده کردند که اقتصادهای ترکیه و عربستان‌سعودی نیز از جمله این کشورها محسوب می‌شوند. متاسفانه عملکرد اقتصاد ایران در تجارت با اتحادیه اروپا به‌ویژه در حوزه صادرات کالایی قابل‌توجه و معنادار نیست.
براساس پژوهش اتاق تهران صادرات ایران در‌ماه ژوئن 2022 نسبت به ماه می به اتحادیه اروپا افت کرده است. این درحالی است که صادرات کالایی ترکیه و عربستان به این اتحادیه روند افزایشی خود را ادامه می‌دهد. در این دوره صادرات ایران به اتحادیه اروپا 91میلیون یورو گزارش شده بود و در مقابل صادرات ترکیه به کشورهای اتحادیه اروپا 8/ 8میلیارد یورو و صادرات عربستان 1/ 4میلیارد یورو محاسبه شده است. براساس داده‌های موجود صادرات کالایی ترکیه و عربستان به اتحادیه اروپا طی نیمه نخست2022 به ترتیب 168برابر و 59 برابر رقم صادرات ایران به این اتحادیه در همین‌دوره است. درضمن تراز تجاری مثبت 4/ 2میلیارد یورویی ترکیه و 9/ 2میلیارد یورویی عربستان در مقابل تراز تجاری منفی 5/ 1میلیارد یورویی ایران در تجارت با اتحادیه اروپا نشان از عملکرد نامساعد ایران در حوزه تجارت دارد.
