صادرات و واردات اقلام کشاورزی و غذایی در فصل نخست ۱۴۰۱ بررسی شد
جغرافیای تجارت بهاری غذای ایران
از نگاه کارشناسان این وضعیت در صادرات نشان‌دهنده محدودبودن تجارت ایران به ۱۵کشور همسایه است. گذشته از اینکه قدرت رقابت کالاهای ایرانی درحال تحلیل‌رفتن است. در کنار این موضوع، عدم‌وجود سیاست‌های پایدار صادراتی از جمله ممنوعیت مقطعی صادرات یکی دیگر از عوامل موثر است. شاید به همین دلایل حجم صادرات در این فصل نسبت به مدت مشابه سال‌قبل به لحاظ ارزشی و وزنی افت کرده است. برمبنای پژوهش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران، صادرات غذایی و کشاورزی کشور در فروردین۱۴۰۱ از لحاظ ارزشی با افت حدود ۱۱درصدی و از لحاظ وزنی با افت حدود ۹درصدی نسبت به سه‌ماهه نخست۱۴۰۰ همراه بوده است. در این بازه زمانی واردات این اقلام به ایران نیز به لحاظ ارزشی حدود۳درصد رشد کرده، درحالی که به لحاظ وزنی ۱۳درصد کمتر از بهار سال‌گذشته اقلام غذایی و کشاورزی وارد کشور شده است.
این موضوع به دلیل افزایش قیمت جهانی کالاها به‌خصوص در جریان بحران اوکراین است و موجب‌شده کالاهای کمتر با قیمت بیشتر به کشور وارد شود. در این دوره ذرت‌دامی، گندم معمولی، برنج کامل سفیدشده، دانه سویا، روغن دانه آفتابگردان و روغن گلرنگ عمده اقلامی بودند که در بهار امسال به ایران وارد شده‌اند، در مقابل هندوانه تازه، گوجه‌فرنگی زراعی تازه یا سردکرده، شیرخشک صنعتی از گاو، پسته با پوست تازه یا خشک و سیب تازه محصولاتی بودند که از مبدا ایران به کشورهای هدف صادر شدند. برمبنای تحلیل کارشناسان، عامل مسلط بر کاهش نمودار ارزش صادرات محصولات کشاورزی و غذایی، سهم منفی ۹ واحد‌درصدی پستهها با پوست تازه یا خشک بوده است. سهم این کالا از کل صادرات محصولات کشاورزی ۸/ ۳درصد بود.
اما نگاهی کلی به تجارت محصولات کشاورزی و غذایی در فصل نخست سال۱۴۰۱ نشان می‌دهد، حدود ۷/ ۷میلیون تن بالغ بر ۶/ ۴میلیارد دلار اقلام کشاورزی و غذایی بین ایران و سایر کشورها مبادله‌شده است. از این میزان ۲/ ۲میلیون تن به ارزش ۱/ ۱میلیارد دلار مربوط به صادرات و حدود ۵/ ۵میلیون تن به ارزش ۵/ ۳میلیارد دلار مربوط به واردات است. برآیند آمار موجود بیانگر آن است که تراز تجاری این محصولات نیز در بازه مورد بررسی، منفی ۵/ ۲میلیارد دلار بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال۱۴۰۰ حدود ۲۳۹میلیون دلار تضعیف شده است. البته تراز تجاری ایران در این بخش همواره منفی بوده، اما میزان کسری تجاری متغیر بوده و گاهی واردات فاصله کمتری با صادرات داشته و گاهی بالعکس.
ترکیب صادرات و واردات بر اساس مقاصد
بررسی ترکیب مقاصد عمده صادراتی محصولات کشاورزی و غذایی در فصل نخست ۱۴۰۱ نشان می‌دهد عراق با سهم ارزشی حدود ۳۸درصدی، بیشترین ارزش صادرات را به خود اختصاص داده است و پس از آن کشورهای امارات و افغانستان به ترتیب با سهم‌‌‌‌‌هایی حدود ۱۲درصدی و ۸درصدی قرار دارند. روندی که در مقایسه با بهار ۱۴۰۰ تغییر کرده است. در بهار سال‌گذشته نسبت به بهار امسال سهم برخی کشورها با افزایش و برخی با افت همراه بوده است، به‌طوری‌که عراق بیشترین افزایش سهم ارزشی را با ۴/ ۵واحد‌درصد تجربه کرده است. درضمن صادرات به افغانستان بیشترین کاهش در سهم از ارزش صادرات محصولات کشاورزی و غذایی را داشته است. میزان افت صادرات به این کشور ۸/ ۲واحد‌درصد گزارش شده است.
با این تفاسیر در حال‌حاضر پنج کشور عراق، امارات، افغانستان، پاکستان و روسیه عمدهترین مقاصد صادرات کالاهای کشاورزی در فصل نخست ۱۴۰۱ بوده‌‌‌‌‌اند که نزدیک به ۷۲درصد از ارزش کل صادرات این اقلام را در سه‌ماه سال‌جاری به خود اختصاص داده‌‌‌‌‌اند. در این دوره ارزش صادرات محصولات کشاورزی و غذایی به عراق حدود یک‌‌میلیون تن و به ارزش ۴۱۲میلیون دلار بوده که از لحاظ ارزشی با افزایش ۵/ ۳درصدی همراه شده است. درمیان ۵ مقصد عمده صادرات محصولات کشاورزی و غذایی، ارزش صادرات به کشورهای پاکستان و امارات به ترتیب با افزایش ۱۹درصدی و ۲/ ۷درصدی همراه بوده؛ در مقابل صادرات به کشورهای افغانستان و روسیه به ترتیب حدود ۳۳درصد و ۲۳درصد افت کرده است.
اما کشورهایی که نقش مهم‌ترین مبادی وارداتی کالا را برای ایران در فصل نخست۱۴۰۱ بازی می‌کنند، امارات، ترکیه، هند، انگلستان و روسیه هستند. براساس دادههای موجود در این دوره واردات از مبدا امارات به ارزش حدود یک‌‌میلیارد دلار با سهم ۲۹درصدی بوده است. بدین ترتیب این کشور در جایگاه نخست قرار دارد. از لحاظ وزنی نیز واردات از امارات حدود ۲میلیون تن بوده است، پس از این کشور، ترکیه با ۴۱۶میلیون دلار و هند با ۳۰۰میلیون دلار به ترتیب در ردههای دوم و سوم قرار گرفته‌‌‌‌‌اند. در میان ۵ مبدا عمده وارداتی محصولات کشاورزی و غذایی، واردات از کشورهای هند با افزایش ۴۸درصدی، امارات با افزایش ۷درصد و ترکیه با افزایش ۴درصدی همراه بوده است، در مقابل واردات از کشورهای روسیه و انگلستان به ترتیب حدود ۱۴درصد و ۴درصد افت کرده است.
روند تجارت
در بازه زمانی ۱۳۹۵ الی۱۴۰۰، ارزش صادرات کالاهای کشاورزی ایران به‌طور متوسط سالانه ۲/ ۳درصد افت کرده اما ارزش واردات این گروه کالاها به‌طور متوسط سالانه ۱۶درصد رشد داشته است. در سال۱۴۰۰، ارزش صادرات این گروه از کالاها، با افت ۷/ ۱۴درصدی و ارزش واردات آنها با افزایش ۶/ ۵۷درصدی نسبت به سال۱۳۹۹ همراه بوده است. این ارقام در این سال‌به ترتیب به ۳/ ۵میلیارد دلار و ۳/ ۱۶میلیارد دلار رسیده است. از لحاظ وزنی نیز در این بازه، روند صعودی افزایش صادرات اقلام کشاورزی که از ابتدای سال۱۳۹۶ آغاز شده بود، در سال۱۴۰۰متوقف و به ۵/ ۸هزارتن رسید که در مقایسه با سال۱۳۹۹ افت ۷/ ۳درصدی را تجربه کرده است. برخلاف صادرات، مقدار واردات اقلام کشاورزی در سال‌گذشته، ۲۹درصد نسبت به سال۱۳۹۹ افزایش یافته و به ۴/ ۳۰هزارتن رسیده است. در فصل نخست ۱۴۰۱ نیز حدود ۲/ ۲هزارتن کالاهای کشاورزی به ارزش ۱/ ۱میلیارد دلار صادر و در مقابل ۵/ ۵هزارتن از این اقلام به ارزش ۵/ ۳میلیارد دلار واردشده است.
رشد میانگین قیمت کالاهای وارداتی
میانگین قیمت صادرات و واردات محصولات کشاورزی و غذایی در بهار۱۴۰۱ به ترتیب ۴۹۷دلار به ازای هر تن و ۶۳۸ دلار به ازای هر تن بوده است، در واقع قیمت کالاهایی که به کشور واردشده، به‌طور میانگین، حدود۲۸درصد بیشتر از کالاهایی بوده که از کشور صادرشده است. مقایسه میانگین قیمت کالاهای صادراتی و وارداتی محصولات کشاورزی و غذایی در سه‌ماهه نخست ۱۴۰۱ با آمارهای متناظر در سه‌ماهه نخست سال۱۴۰۰، نشان می‌دهد، متوسط قیمت صادراتی و وارداتی به ترتیب کاهش ۱۱دلار به ازای هر تن و افزایش ۹۹دلار به ازای هر تن را تجربه کرده است.
عمدهترین کالاهای صادراتی
در نهایت برمبنای دادههای گمرک ایران، درمیان ۴۳۲ کد تعرفه صادراتی محصولات کشاورزی و غذایی در فصل نخست۱۴۰۱، حدود ۴۴درصد از ارزش کل صادرات این گروه کالایی صرفا متعلق به ۱۰ردیف تعرفه هشت رقمی بوده است. بدین ترتیب درمیان اقلام کشاورزی صادراتی ایران، ارزش صادرات هندوانه تازه حدود ۱۳۳میلیون دلار بوده که با سهم ۳/ ۱۲درصدی بیشترین سهم از کل ارزش صادرات اقلام کشاورزی و غذایی کشور را در فصل نخست۱۴۰۱ به خود اختصاص داده است. متوسط قیمت هندوانه تازه نیز در این مدت، حدود ۲۲۲ دلار به ازای هر تن است، پس از این محصول، صادرات گوجه‌فرنگی زراعی و شیرخشک صنعتی به ترتیب با سهم حدود ۷درصدی و ۵درصدی و به ارزش ۴/ ۷۵میلیون دلار و ۶/ ۵۴میلیون دلار قرار دارند. متوسط قیمت صادراتی این دو محصول در سه‌ماهه نخست ۱۴۰۱ نیز به ترتیب ۴۴۸ دلار به ازای هر تن و ۲۵۵۴ دلار به ازای هر تن بوده است.
دادههای موجود نشان می‌دهد، در میان کلیه محصولات کشاورزی و غذایی صادرشده در فصل نخست۱۴۰۱ گروه «تمشک، توتک‌سیاه، توتک‌تمشکی، بی‌دانه و انگور فرنگی سیاه‌سفید»، بیشترین افزایش را از لحاظ ارزشی در مقایسه با سایر اقلام نسبت به بهار ۱۴۰۰ تجربه کردهاند. ارزش صادرات این محصولات در سه‌ماهه نخست ۱۴۰۱ حدود ۲/ ۴۴هزار دلار بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال‌قبل افزایش نسبتا قابل‌توجهی داشته است. میانگین قیمت این کالا نیز در این مدت ۲هزار و ۱۴۰ دلار به ازای هرتن بوده که در مقایسه با فصل نخست۱۴۰۰ حدود ۶۸درصد کاهش یافته است، پس از این محصول، «پوست و اجزای پرندگان» و «کتیرا»، در ردههای بعدی قرار دارند که به ترتیب در مقایسه با سه‌ماهه نخست۱۴۰۰ رشد حدود ۱۲۰۰برابری و ۵۱۹برابری را تجربه کردهاند. ارزش صادرات این دو محصول در سه‌ماهه نخست ۱۴۰۱ به ترتیب ۴/ ۳۶میلیون دلار و ۸/ ۷۶میلیون دلار بوده است.
۱۰ کالای کشاورزی و غذایی که بیشترین افت را از لحاظ ارزشی در سه‌ماهه نخست۱۴۰۱ نسبت به سه‌ماهه نخست۱۴۰۰ تجربه کردهاند، نشان می‌دهد درمیان اقلام کشاورزی و غذایی صادرشده، ارزش صادرات آب آناناس تلغیظ‌شده، سایر انگورهای خشک‌کرده و سایر شاخ و برگ، برگ، شاخه‌‌‌‌‌های کوچک و سایر اجزای نبات بدون گل و..، با افت حدود ۱۰۰درصدی در بهار۱۴۰۱ بیشترین کاهش را در مقایسه با بهار۱۴۰۰، تجربه کردهاند. بدین ترتیب سهم این سه کالا از کل ارزش صادرات کالاهای کشاورزی و غذایی بسیار ناچیز بوده است. نکته قابل‌توجه اینکه درمیان این اقلام، از ابتدای سال‌جاری، صادرات دو کالای دانه سویا تراریخته و سایر دانه‌‌‌‌‌ها و میوه‌‌‌‌‌های روغنی ممنوع بوده است؛ این درحالی است که عوارض صادرات سایر کالاها در سال‌جاری صفر است.
صادرات محصولات کشاورزی و غذایی در سه‌ماهه نخست ۱۴۰۱ با افتی ۳/ ۱۱درصدی نسبت به سه‌ماهه نخست ۱۴۰۰ همراه بوده‌‌‌‌‌اند. عامل مسلط بر کاهش نمودار ارزش صادرات محصولات کشاورزی و غذایی، سهم منفی ۹واحد‌درصدی پستهها با پوست تازه یا خشک بوده است. سهم این کالا از کل صادرات محصولات کشاورزی ۸/ ۳درصد بود. براساس دادههای موجود سهم این کالا نسبت به مدت مشابه سال‌قبل ۷۳درصد افت کرده است، پس از این پسته با پوست تازه یا خشک، سیب تازه و مغز پسته تازه به ترتیب با سهم منفی ۵/ ۲واحد‌درصد و منفی ۲واحد‌درصد، بیشترین سهم در کاهش اقلام کشاورزی و غذایی را در این مدت داشته‌‌‌‌‌اند.
عمدهترین کالاهای وارداتی
در فصل نخست سال‌جاری ۱۰ کالای عمده وارداتی محصولات کشاورزی و غذایی ارزشی بالغ بر ۳میلیارد دلار داشته که حدود ۸۵درصد از ارزش کل واردات این محصولات در این مدت را تشکیل می‌دهد. درمیان اقلام وارداتی ذکر شده، ارزش واردات ذرت دامی حدود ۶۳۷میلیون دلار بوده که سهم حدود ۱۸درصدی داشته است، یعنی بیشترین سهم از ارزش کل واردات محصولات کشاورزی و غذایی را در فصل نخست ۱۴۰۱ به خود اختصاص داده است. متوسط قیمت واردات این محصول در ۳ماهه نخست۱۴۰۱ حدود ۳۸۱دلار به ازای هر تن بوده است، پس از این محصول، واردات گندم معمولی و برنج کامل سفیدشده صیقلی یا براق شده با سهم ۶/ ۱۷درصد (حدود ۶۲۱میلیون دلار) و ۱۳درصد (۴۵۹میلیون دلار) قرار دارند. متوسط قیمت واردات این دو محصول در فصل نخست ۱۴۰۱ به ترتیب ۴۰۶دلار به ازای هر تن و ۸۸۸ دلار به ازای هر تن است.
در میان کلیه محصولات کشاورزی و غذایی واردشده در فصل نخست۱۴۰۱، گیاه غازیانی به استثنای بذر آن، بیشترین افزایش را از لحاظ ارزشی در مقایسه با سایر اقلام این گروه نسبت به سه‌ماهه نخست۱۴۰۰ داراست. در سه‌ماهه نخست سال‌جاری ارزش واردات این محصول ۱۲۳هزار دلار و میانگین قیمت این محصول نیز ۲هزار و ۱۲۶ دلار به ازای هر تن بوده است. ارزش واردات این محصول در فصل نخست۱۴۰۱ در مقایسه با مدت مشابه سال‌قبل بیش از ۳۸برابر شده است، پس از این محصول، سایر تغلیظ‌شده‌‌‌‌‌های پروتئینی و تخم دانه کدو، در مقایسه با سه‌ماهه نخست سال‌گذشته رشد حدود ۳۵ برابری و ۱۷ برابری را تجربه کردهاند. ارزش صادرات دو محصول ذکر شده در سه‌ماهه نخست ۱۴۰۱ به ترتیب ۲۸۲هزار دلار و ۳/ ۸میلیون دلار بوده است.
بررسی کالای کشاورزی و غذایی وارداتی که بیشترین افت از لحاظ ارزشی در سه‌ماهه نخست۱۴۰۱ را نسبت به سه‌ماهه۱۴۰۰ تجربه کردهاند، نشان می‌دهد درمیان اقلام کشاورزی و غذایی واردشده، ارزش واردات برنج نیمه سفیدشده، چای سیاه و روغن خام سویا به ترتیب ۹۹درصد، ۹۱درصد و ۹۰درصد افت کرده است. در مورد واردات این اقلام در مقایسه با بهار ۱۴۰۰ بیشترین کاهش گزارش شده است. بدین ترتیب سهم این سه کالا از کل ارزش واردات کالاهای کشاورزی و غذایی کمتر از یک‌درصد بوده است. آمار موجود همچنین نشان می‌دهد، در فصل نخست۱۴۰۱، واردات برخی از کالاها در مقایسه با مدت زمان مشابه سال۱۴۰۰ به صفر رسیده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به روغن خام ذرت، تخم‌مرغ نطفه‌‌‌‌‌دار، جوجه یک‌روزه گوشتی و لوبیا سویا اشاره کرد که ارزش واردات آنها در سه‌ماهه نخست ۱۴۰۰ به ترتیب ۲/ ۲میلیون دلار، ۹/ ۱میلیون دلار و ۴/ ۱میلیون دلار بوده، اما در سه‌ماهه نخست ۱۴۰۱ این مقادیر به صفر رسیده است.
واردات محصولات کشاورزی و غذایی در سه‌ماهه نخست سال‌جاری با افزایش ۳درصدی نسبت به سه‌ماهه نخست سال‌گذشته همراه بوده است. عامل مسلط بر افزایش واردات محصولات کشاورزی و غذایی، سهم حدود ۱۳واحد‌درصدی برنج کامل سفیدشده صیقلی یا براق شده و ۱۱واحد‌درصدی گندم معمولی بوده که به ترتیب سهم حدود ۱۳درصدی و ۱۸درصدی از کل واردات این اقلام در سه‌ماهه نخست ۱۴۰۱ را به خود اختصاص داده‌‌‌‌‌اند، پس از این کالاها چای سیاه در بسته‌‌‌‌‌بندی غیرخرده‌فروشی و گوشت مرغ و خروس به ترتیب با سهم ۸۵/ ۰ واحد‌درصد و ۶/ ۰واحد‌درصد، بیشترین سهم در افزایش واردات اقلام کشاورزی و غذایی را در این مدت داشته‌‌‌‌‌اند.
