«دنیای‌اقتصاد» بررسی کرد
چشم‌انداز صادرات منهای تحریم
در سال1401 صادرات غیرنفتی ایران چه شرایطی خواهد داشت؟ برآوردها نشان می‌دهد سال آینده دو سناریو برمبنای احیای برجام و رفع تحریم‌ها از یک‌سو و عدم‌احیای برجام و ماندگاری تحریم‌ها از سوی دیگر برای صادرات کشور تصور می‌شود. در سناریوی اول بدون احیای برجام برای صادرات رقمی معادل 45 میلیارد دلار تخمین زده شده است. در سناریوی دوم با احیای برجام پیش‌بینی می‌شود رقمی معادل 50 میلیارد دلار صادرات صورت گیرد.
سکاندار تجارت کشور بر این باور است، اگر ایران بازار 100میلیارد دلاری هم داشته باشد تا کالا نداشته باشیم، نمی‌توانیم از فرصت‌ها بهره بگیریم. این موضوع را پیش‌تر فعالان و کارشناسان اقتصادی نیز هشدار داده بودند. از نگاه آنها تنوع کالا و خدماتی که از سوی ایران به کشورهای هدف صادر می‌شود، بسیار محدود است، در واقع نبود تنوع و کیفیت پایین در سبد صادرات غیرنفتی ایران یکی از معضلات موجود در مسیر صادرات است. البته در جریان بررسی بستر مبادله کالا چندین چالش وجود دارد. کارشناسان بر این باورند که اگر کالایی را تولید کنیم و نتوانیم این کالا را در موعد مقرر و به شیوه مناسب و با قیمت رقابتی به‌دست مصرف‌کننده برسانیم، باز دچار مشکل می‌شویم. حتی اگر در استفاده از سیستم حمل‌و‌نقل داخلی یا خارجی ایراداتی وجود داشته باشد، به گونه‌ای که در نظام بین‌المللی محدودیت‌‌هایی برای کشور ایجاد شود و نتوان کالا را به موقع به‌دست خریدار رساند؛ با چالش روبه‌رو خواهیم شد. حال این مشکلات در کنار چالش‌های مالی و بانکی، صادرات ایران را با دنیایی از بحران‌ها مواجه کرده است. بررسی آمار صادرات سال‌های 1399-1392نشان می‌دهد متوسط بیشترین تنوع اقلام صادراتی ایران مربوط به کشور عراق با 3007 قلم کالا و کمترین رقم مربوط به کره‌جنوبی با 55 قلم کالا بوده است.
برآوردهای «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد، تاکنون حدود 78درصد هدف صادراتی 40 میلیارد دلاری سال1400 محقق شده است. در ضمن پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال این هدف به‌طور کامل و چه بسا فراتر از آن محقق شود.
صادرات 45 میلیاردی
علیرضا پیمان‌پاک، رئیس سازمان توسعه تجارت در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» درخصوص برنامه وزارتخانه برای صادرات سال آینده گفت: «آنچه در بودجه سال‌جاری برای سال آینده پیش‌بینی کردیم، صادرات 45 میلیارد دلاری است؛ اما تصور می‌کنم فراتر از این رقم و تا 50 میلیارد دلار با برجام صادرات داشته باشیم.» وی گفت: «این رقم بدون درنظر‌گرفتن احیای برجام و صرفا براساس ظرفیت کشور ترسیم شده است. درصورتی هم که برجام امضا شود، برنامه توسعه صادرات ما تغییر زیادی نمی‌کند؛ فقط صادرات تسهیل می‌شود چون کنار مساله توسعه بازار، بحث مهم تامین مستمر کالای باکیفیت مطرح است که در میان‌مدت تحقق پیدا می‌کند.» پیمان‌پاک افزود: «ما اگر بازار 100 میلیارد دلاری هم داشته باشیم، تا زمانی‌که کالا نداشته باشیم، نمی‌توانیم از فرصت‌ها بهره بگیریم.» وی درخصوص اینکه سال آینده کشورهای هدف تغییر می‌کنند یا نه، گفت: «کشورهای هدف ما مشخص است؛ 23 کشور که اتحادیه اروپا بین آنها نیست. ما الان جلساتی را با اروپای شرقی داریم، اما اولویت ما همسایه و کشور‌هایی مثل هند، چین و آفریقای‌شرقی است. کشور‌هایی که با ما تعامل دارند و توجهی هم به تحریم ایران ندارند. البته ما درحال هماهنگی برای ایجاد سازوکارهای لازم برای انتقال ارز و حمل‌و‌نقل با این کشورها هستیم.»
افت و خیز صادرات غیرنفتی
بررسی روند صادرات غیرنفتی ایران در دهه90 نشان می‌دهد صادرات کشور روند سینوسی داشته است. ایران در سال1390 صادراتی معادل 8/ 33میلیارد دلار داشته که این رقم در سال1391 با افت 2میلیارد دلاری به 8/ 31میلیارد دلار رسیده است. این افت در سال 1392 نیز تکرار شده است. در این سال کشور با افت 600 میلیون دلاری روبه‌رو بوده وصادرات به 2/ 31میلیارد دلار کاهش یافته است. به‌دنبال اولین توافقات ایران با 1+5، در سال1393 کشور با افزایش ارزشی در صادرات مواجه شد. در این سال صادرات ایران به رقم 5/ 36میلیارد دلار رسید، اما در سال 94 مجددا صدور کالا افت کرد و به 6/ 32میلیارد دلار رسید. در سال1395 صادرات ایران افزایش یافت و رقم 4/ 34میلیارد دلار را تجربه کرد. صادراتی که در سال1396 مجددا افت کرد و 8/ 32میلیارد دلار ثبت شد. در سال‌های 1397 و 1398 این افت تکرار شد. در این سال‌ها به ترتیب صادرات غیرنفتی ایران 9/ 31میلیارد دلار و 3/ 24میلیارد دلار بود. در سال1398 صادرات ایران رشد قابل‌توجهی را تجربه می‌کند و به رقم 8/ 34میلیارد دلار می‌رسد. در هشت ماهه سال‌جاری نیز صادرات ایران 1/ 31میلیارد دلار است.
صادرات به 17 کشور اولویت‌دار
کشورهای هدف صادراتی ایران چه در دوران تحریم و چه در دوران پسا تحریم شامل 15 کشور همسایه به‌علاوه چین و هند است. آخرین آمار منتشر‌شده نشان می‌دهد که بیش از نیمی از ارزش صادرات ایران مربوط به 15 کشور همسایه است که اگر چین و هند را هم به آن اضافه کنیم به بیش از 80درصد می‌رسد، در واقع به‌نظر می‌رسد ایران توانسته در بازارهای هدف موفق باشد اما همین تمرکز بالای صادراتی بر 17کشور می‌تواند صادرات را متزلزل کند. صادرات به 15 کشور همسایه ایران در هشت‌ماهه امسال ارزشی معادل 16 میلیارد و 622میلیون دلار داشته که سهم آن از کل ارزش صادرات به 5/ 53درصد می‌رسد.
وزن کالاهای صادرشده به بازارهای هدف هم با رشد 11درصدی به 52 میلیون و 546 هزار تن رسیده است. البته با احتساب چین و هند، بازارهای اولویت‌دار ایران سهم 87درصدی را به خود اختصاص داده‌اند که ارزشی معادل 26میلیارد و 879 هزار دلار و وزنی معادل 76 میلیون و 158 هزار تن دارد. بیشترین صادرات به بازارهای همسایه به ترتیب ارزش مربوط به عراق با سهم 8/ 19درصد، ترکیه با سهم 1/ 12درصد، امارات با سهم 6/ 9درصد، افغانستان با سهم 1/ 4درصد، پاکستان با سهم 5/ 2درصد، روسیه و عمان هریک با سهم 2/ 1درصد، جمهوری‌آذربایجان با سهم 8/ 0درصد، ارمنستان و ترکمستان هریک با سهم 7/ 0درصد، قزاقستان با سهم 4/ 0درصد، قطر و کویت هر یک با سهم 3/ 0درصد و بحرین و عربستان هریک با سهم اندک نزدیک به صفر است. چین و هند نیز که در اولویت‌های صادراتی ایران قرار دارند هریک به ترتیب با سهم ارزشی 2/ 29درصد و 8/ 3درصد در کارنامه صادراتی هشت ماهه امسال ثبت شده‌اند.
بیشترین رشد ارزشی در این بازه زمانی نسبت به مدت مشابه سال گذشته مربوط به ترکمنستان با رشد 169درصدی ارزشی و 173درصدی وزنی و ترکیه با رشد 126درصدی ارزشی و 122درصدی وزنی است. بیشترین کاهش صادرات نیز به کشور افغانستان صورت‌گرفته است که افت ارزشی 17درصدی و کاهش وزنی 35درصدی را تجربه کرده است.
تنوع کالاهای صادراتی در 10 کشور
ویژه‌نامه صادرکنندگان ممتاز و نمونه ایران، وضعیت تنوع صادراتی را به 10کشور به‌عنوان مقاصد عمده صادراتی بررسی کرده است. این ارزیابی نشان می‌دهد که بیشترین تنوع کالای صادراتی در صادرات به عراق صورت‌گرفته است. پس از آن بیشترین تنوع اقلام صادراتی به افغانستان، ترکمنستان، امارات، ترکیه، پاکستان، چین، هند، کره‌جنوبی و ژاپن بوده است.
در بازه زمانی سال 92 تا 98، بین تمام کشورهای نام برده شده، بیشترین تنوع اقلام صادر شده مربوط به عراق در سال 97 بوده است. در این سال 3007قلم کالا به این کشور صادر شده است. جالب این است که چین به‌عنوان بزرگ‌ترین مقصد صادراتی ایران، اقلام محدودی را از ایران خریداری می‌کند و بیشترین تنوع سبد صادراتی به چین مربوط به سال96 بوده که 360 قلم کالا به این کشور صادر شده است.
عراق: تنوع اقلام صادراتی در سال 92 به عراق 2368 قلم بوده و در سال 93 به 2130 قلم رسیده است. افت تنوع اقلام صادراتی به این کشور ادامه یافت و در سال 94 به 2033 قلم رسید. در سال 95 اقلام متنوع‌تر به عراق صادر شد که تنوع آن به 2087 قلم افزایش یافت. در سال 96 و 97 هم تنوع اقلام صادراتی رو به افزایش گذاشت و به ترتیب 2357 و 3007 قلم کالا در سبد صادراتی ایران به این کشور همسایه قرار گرفت، اما در سال 98 مجددا با کوچک‌شدن سبد اقلام صادراتی به عراق مواجه شدیم و 2847 قلم کالا به عراق صادر شد. برای سال99 هنوز آماری در این‌خصوص منتشر نشده است.
افغانستان: سبد صادراتی افغانستان تقریبا در سال‌های مورد بررسی از نظر تنوع چندان تغییری نداشته و به‌جز سال 97 که بیشترین تنوع اقلام صادراتی به این کشور دیده می‌شود، مابقی سال‌ها تقریبا این سبد از نظر تعداد اقلام روند یکسانی داشته است. 1822 قلم کالا در سال 92 و 93 به این کشور صادر شده است؛ 1769 قلم در سال 94؛ 1866 قلم کالا در سال 95؛ 1799 قلم کالا در سال 96؛ 2047 قلم کالا در سال 97؛ 1833 قلم کالا در سال 98 و 1811 قلم‌کالا در سال 99 از سوی افغانستان خریداری شده است.
ترکمنستان: تنوع سبد صادراتی به ترکمنستان با افت و خیز همراه است. در سال 92 تنوع اقلام صادراتی به این کشور 1079 بوده و در سال 93 به 1142 قلم رسیده است. در سال 94 سبد صادراتی به این کشور 989 قلم را در خود جای داد و در سال 95 و 96 هر یک شاهد 963 و 932 قلم کالا در سبد صادراتی به این کشور بوده‌ایم. در سال97 مجددا تنوع بالاتری در اقلام صادر شده به این کشور تجربه شد و 1077قلم کالا از سوی ترکمنستان خریداری شده است، اما در سال98 مجددا تنوع کاهش یافته و به 1007 قلم رسیده است. در سال99 نیز کمترین تنوع اقلام را در سبد صادرات به این کشور شاهد بودیم که شامل 570 قلم کالاست.
امارات: تعداد اقلام صادراتی به این کشور در سال92 معادل 1027 قلم بوده اما در سال‌های 93، 94، 95 و 96 روند کاهشی را درخصوص تنوع اقلام صادر شده به این کشور شاهد بودیم که به ترتیب 1007 قلم، 890 قلم، 883 قلم و 881 قلم بوده است، اما در سال 97 شاهد افزایش تنوع در سبد صادراتی بودیم و سبد صادراتی 1045 قلم را در خود جای داد، اما در سال 98 و 99 مجددا کاهش تنوع اقلام خریداریشده از سوی این کشور را شاهد بودیم؛ به گونه‌ای که در سال98 معادل 906 قلم و در سال 99 معادل 762 قلم کالا به این کشور صادر شده است.
ترکیه: 842 قلم کالا در سال 92 به ترکیه صادر شده است. تنوع اقلام صادراتی به این کشور در سال‌های 93، 94 و 95 روند نزولی داشته است و به ترتیب 797، 771 و 717 قلم کالا در سبد صادرات به این کشور جای گرفته است. در سال 96 و 97 مجددا کالاهای متنوع‌تری به این کشور صادر شد به گونه‌ای که 854 قلم در سال 96 و 1084 قلم در سال 97 در سبد صادراتی جای گرفت. در سال98 و 99 بازهم این تنوع کاهش یافت. در سال98 معادل 984 قلم کالا و در سال 99 نیز 876 قلم کالا از ایران به این کشور صادر شد.
پاکستان: سبد اقلام صادراتی به پاکستان تقریبا تا سال 97 روند یکسانی را طی کرده است. در سال 92 معادل 420 قلم، در سال 93 معادل 451 قلم، در سال 94 معادل 417 قلم، در سال 95 معادل 430قلم و در سال 96 معادل 432 قلم بوده است. در سال 97 اما کالاهای متنوع‌تری به این کشور صادر شده و به 728 قلم رسیده است. در سال 98 و 99 مجددا کاهش تنوع صادراتی را شاهد بودیم به گونه‌ای که در سال 98 معادل 702 قلم کالا و در سال 99 نیز معادل 610 قلم کالا در سبد صادرات به پاکستان وجود داشته است.
چین: شریک تجاری اول ایران یکی از کشور‌هایی است که کمترین تنوع اقلام را در سبد خرید خود جای داده است. چینی‌ها در بازه زمانی سال‌های 92 تا 99 افت و خیز چندانی در کالاهای خریداریشده از ایران نداشته‌اند. بیشترین اقلام صادراتی به این کشور در سال 96 بوده که 360 قلم به این کشور صادر شده است. کمترین تنوع در سبد خرید چینی‌ها از ایران هم مربوط به سال 99 بوده که 228 قلم کالا را در خود جای داده است.
هند: کالاهای صادر شده به هند هم در بازه زمانی مورد‌نظر چندان تنوع زیادی نداشته است. در سال 97 هندی‌ها بیشترین تنوع را در سبد خرید خود از ایران تجربه کرده‌اند و 356 قلم در این سبد جای گرفت. کمترین تنوع اقلام صادراتی در این بازه نیز مربوط به سال 92 با 233 قلم کالا بوده است.
کره‌جنوبی: کالاهای صادرشده به این کشور هم بسیار محدود است، به‌گونه‌ای که در بهترین حالت 159 قلم کالا در سال 95 در سبد صادراتی این کشور جای گرفته و در بدترین حالت به 55 قلم در سال 99 رسیده است.
ژاپن: صادرات به این کشور هم از نظر تنوع اقلام چندان وضعیت جالبی ندارد. سبد خرید ژاپنی‌ها در صادرات 128 قلم کالا را در خود جای داده که مربوط به سال 97 است و در بدترین حالت هم 66 قلم کالا در این سبد بوده که مربوط به سال 92 است.
الزام رفع تعهدات ارزی صادرکنندگان
چندی پیش وزیر صمت وعده داده بود، از سال آینده پیمان‌سپاری ارزی حذف می‌شود. از سوی دیگر رئیس سازمان توسعه تجارت درخصوص حذف الزام رفع تعهدات ارزی در سال آتی سخن گفته بود. وعده‌‌هایی که پیمان‌پاک در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» تاکید کرد که محقق نمی‌شود. وی گفت: «من نگفتم تعهد ارزی نخواهیم داشت؛ تعهدات ارزی را که همیشه داریم. صادرکنندگان متعهد هستند ارز را برگردانند؛ ما فقط راه‌های برگشت ارز را همان‌طور که آقای رئیسی گفتند، قصد داریم تسهیل کنیم. ما اصلا در مورد حذف الزام رفع تعهد حرفی نزدیم. ما گفتیم وزیر ما مخالف سقف و سابقه است و می‌گوید تا سال آینده چارچوبی بچینیم که سقف و سابقه را برداریم.»
معاون وزیر صمت افزود: «درخصوص پیمان‌سپاری هم بحث این بود که ما با افزایش صادراتی که داریم آنقدر منابع ارزی ایجاد می‌کنیم که دیگر نیازی به اینکار نباشد، وگرنه هیچ کشوری در دنیا نیست که در مباحث درآمدهای ارزی بی‌دقت باشد.» وی ادامه داد: «ما را نباید در تقابل بانک مرکزی قرار دهید. ما طرف صادرکننده هستیم. گفتیم راه‌ها را سهل و آسان می‌کنیم که برگشت ارز صورت بگیرد. چه کسی موافق است که ارز از کشور خارج شود؟ کسی موافق این موضوع نیست، اما می‌دانیم فردی که می‌خواهد در کشور مقصد زیرساخت، شبکه و پلت‌فرم‌های صادراتی ایجاد کند، نیازمند ارز است، پس مراقب هستیم در جریان صادرات، کم‌اظهاری صورت نگیرد و ارز برگردد. در عین حال با بانک مرکزی مذاکره می‌کنیم که این کار به‌درستی انجام شود. بانک مرکزی نگرانی‌اش بازار ارز است، اما بحث ما این است که تسهیل راه‌های بازگشت ارز، کارشناسی و درست باشد تا باعث افزایش صادرات، افزایش ذخایر ارزی و در نهایت کاهش مشکل کمبود ارز شود.»
استراتژی توسعه صادرات نهایی می‌شود
در حال‌حاضر سازمان توسعه تجارت درحال ترسیم برنامه توسعه صادرات است. این برنامه به گفته پیمان‌پاک در ماه جاری تدوین و تکمیل می‌شود. وی گفت: ما یک نقشه‌راه تعریف کرده‌ایم. برمبنای واقعیت‌های کشور نقشه‌راه را تعریف می‌کنیم که تکالیف سازمان توسعه تجارت را بدانیم. ما منابع محدودی داریم و می‌خواهیم آن را صرف 20کار مفید کنیم تا در صادرات کشور اثر بگذارد.»
