پایش تحولات جدید تجاری از پیشروی رقبای منطقه‌ای ایران حکایت دارد. در این میان، در حالی آینده تجارت ایران را در قالب دو سناریو می‌توان طبقه‌بندی کرد که رصد فعالیت‌های تجاری رقبا نیز باید همزمان با هدف‌گذاری‌های تجاری در دستور کار متولیان قرار گیرد. در سناریو اول، توافق سیاسی و بازگشت طرفین به برجام است و در سناریو دوم نیز افزایش محدودیت‌‌‌‌های بین‌المللی و فشارهای ناشی از تحریم ادامه دارد، بنابراین تحت شرایط هرکدام از این سناریوها اقلام کالایی و طرف‌های تجاری دارای اولویت متفاوت خواهند بود. 

در عین حال، رویدادهای کلیدی تجاری از منظر تاثیرگذاری بر دیپلماسی اقتصادی و موقعیت ژئواکونومیک ایران نیز اهمیت دارد. یکی از برنامه‌های اصلی دولت در حوزه تجارت خارجی در شرایط فعلی در درجه اول تمرکز بر کشورهای همسایه، به‌علاوه هند و چین است. در این برنامه بازار‌هایی چون کشورهای آفریقایی و سوریه هدف دوم ایران در جریان توسعه صادرات غیرنفتی است، اما با احیای برجام پیش‌‌‌‌بینی می‌شود سناریوهای دیگر روی میز تجارت خارجی کشور قرار بگیرد و ایران به سمت بازار کشورهای صنعتی به‌‌‌‌ویژه بازار اروپا بچرخد، اما فارغ از نتایج مذاکرات برجام، ایران برای حفظ بازارهای هدف خود یا پیشروی در بازارهای جدید، نیازمند بررسی تحولات داخلی این کشورها از یک‌سو و بررسی روند تحولات تجاری این کشورها با رقبا است. البته از نگاه فعالان اقتصادی سطح تعاملات تجاری ایران در آینده با همه بازارهای هدفش به‌شدت به نتایج برجام پیوند خورده است، اما در کنار این موضوع بازی کشورهای همسایه در زمین کشورهای آفریقایی و کشوری همچون سوریه قابل‌توجه است. این مهم را در گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران با عنوان یازدهمین پایش تحولات تجارت‌جهانی به‌خوبی می‌توان دید. براساس این مطالعه، اخیرا امارات در راستای توسعه روابط اقتصادی با سوریه توافق‌نامه‌‌هایی را با این کشور امضا کرده است. مصر، لبنان و اردن نیز درحال گسترش تعامل اقتصادی با سوریه هستند. نکته جالب‌توجه این است که این کشورها در تلاش هستند نفوذ ایران را در سوریه کاهش دهند. حتی آمریکا با نادیده‌گرفتن بخشی از تحریم‌‌‌‌های سوریه چراغ سبز نشان داده است. براین اساس دولت و بخش‌خصوصی در راستای تحقق اهدافشان باید بیش از پیش بر این بازار متمرکز شوند. همان‌طور که باید به بازار آفریقا بیش از پیش بها دهند. ترکیه اخیرا ۱۷کشور را به‌عنوان بازارهای هدف تعریف کرده است که چند کشور آفریقایی هم در میان آن قرار دارند. در همین راستا در سال‌های اخیر رجب طیب‌اردوغان از ۲۸ کشور آفریقایی دیدار کرده است و از این بین مصر، الجزایر، لیبی و مراکش شرکای کلیدی ترکیه به‌شمار می‌‌‌‌آیند. امارات نیز سرمایه‌‌‌‌گذاری ۲/ ۱میلیارد دلاری را در صحرای آفریقا رقم زده است. گذشته از این، امارات درحال گسترش تعاملات تجاری با پاکستان است. از طرف دیگر پاکستان نیز درحال گسترش تعاملات اقتصادی با افغانستان با تجدید قراردادهای قدیمی با این کشور است.

   توافق سوریه و امارات

مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در یازدهمین گزارش پایش تحولات تجارت جهانی به تحولات اخیر منطقه‌‌‌‌ای محیط ژئواکونومیک ایران پرداخته است. براساس این گزارش امارات در حال گسترش روابط اقتصادی با سوریه است. اخیرا وزیر اقتصاد امارات اعلام کرده این کشور با سوریه برای توسعه روابط اقتصادی به توافق دست‌یافته است. این اظهارات پس از دیدار وزیر اماراتی با همتای سوری بیان شد. دعوت امارات از وزیر اقتصاد و تجارت خارجی سوریه برای شرکت در اکسپو‌۲۰۲۰ نشانه جدیدی از روند تغییر رویکرد امارات به سوریه تلقی شده است. امارات از سال ۲۰۱۸ سیاست خود در مورد سوریه را تغییر داد و با بازگشایی سفارت خود در این کشور زمینه را برای گسترش روابط اقتصادی و سیاسی فراهم آورد. توافق کنونی دو کشور می‌تواند زمینه‌ای برای احیای روابط اقتصادی آنان باشد. افزون بر این دو کشور در مورد احیای شورای تجاری مشترک که پیش از جنگ سوریه مهم‌ترین ساختار شکل‌دهنده به روابط آنان بود نیز به توافق دست یافته‌‌‌‌اند. حجم تجارت غیرنفتی دو کشور در ۶ ماهه نخست سال۲۰۲۱ حدود ۲۷۰‌میلیون دلار بوده است. این اقدام امارات در کنار اقدامات مصر، لبنان و اردن برای تعامل اقتصادی با سوریه نشان‌دهنده روند کاهش انزوای اقتصادی و سیاسی سوریه است. از دیگر سو نشان از کوشش این کشورها برای مقابله با نفوذ ایران و روسیه در این کشور دارد. کوشش‌‌‌‌های جهان‌عرب برای احیای روابط با سوریه در یک سال اخیر وارد فاز اقتصادی شده است. اردن نخستین گام را در این مسیر با کوشش‌‌‌‌های موفقیت‌آمیز برای احیای خط لوله گاز عرب و احیای مبادلات در حوزه برق میان مصر - اردن- عراق - سوریه - لبنان برداشت.

چراغ سبز ایالات‌متحده به این کوشش‌‌‌‌ها سایر کشورهای عربی را نیز در مسیر احیای روابط اقتصادی با سوریه قرار داده است. برخی کارشناسان معتقدند پیوستن عربستان به این روند در ماه‌های آتی رخ خواهد داد. با پیوستن عربستان به این کوشش‌‌‌‌ها تغییر مهمی در ژئو‌اکونومی منطقه، کاهش انزوای سوریه و رقابتی‌‌‌‌تر شدن بازار این کشور رخ خواهد داد. توجه به این تغییرات برای بخش‌خصوصی ایران اهمیت دارد. احتمالا حضور اقتصادی ایران در سوریه به‌طور فزایندهای با رقابت شرکت‌های جهان‌عرب که بخشی از آنها از حمایت‌‌‌‌های وسیع دولتی برخوردارند مواجه خواهد شد.

   رشد چشمگیر تجارت غیرنفتی امارات

دولت امارات اعلام کرد تجارت غیرنفتی کشور در ۶ماهه نخست سال ۲۰۲۱، به‌میزان ۲۷‌درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد کرده است. حجم تجارت این کشور در ۶ ماهه نخست سال‌جاری به ۲۴۵‌میلیارد دلار رسیده است. هند، عربستان، هنگ‌کنگ، کویت و چین مهم‌ترین بازارهای صادراتی امارات در ۶ماهه نخست سال جاری بودند. مهم‌ترین بازارهای صادرات مجدد این کشور نیز عربستان، عراق و مصر بوده‌‌‌‌اند. مقامات اماراتی رشد چشمگیر تجارت خارجی این کشور را نشانه‌‌‌‌ای از تحکیم موقعیت خود به‌عنوان هاب تجارت شرق و غرب در جهان پساکرونا و گامی در راستای برنامه‌های بلندپروازانه این کشور برای ۵۰سال آینده برشمرده‌‌‌‌اند.  این کشور در هفته‌های اخیر مذاکرات با هند و کره‌جنوبی برای امضای موافقت‌نامه مشارکت اقتصادی را آغاز کرده است.

   توسعه تعاملات پاکستان و امارات

رئیس‌جمهور پاکستان که اخیرا به دعوت دولت امارات به این کشور سفرکرده است از لزوم همکاری گسترده‌‌‌‌تر میان پاکستان و امارات به‌ویژه بنادر جبل‌علی و گوادر به‌عنوان بنادر مکمل و ستون‌‌‌‌های توسعه تجارت در منطقه سخن گفته است. او تاکید کرده است که بندر گوادر بهترین، کوتاه‌‌‌‌ترین و به‌صرفه‌‌‌‌ترین مسیر برای نقل و انتقال کالا میان آسیای‌مرکزی و خاورمیانه و دسترسی کشورهای آسیای‌مرکزی به دریاهای آزاد است. او به این نکته اشاره کرده است که پاکستان می‌کوشد مدل توسعه تجاری امارات‌متحده را به‌عنوان الگو مد‌نظر قرار داده و خود را به‌عنوان یک هاب تجاری در منطقه معرفی کند. سواحل این کشور و به‌ویژه بندر گوادر از این منظر نقش کلیدی دارند.

   ترکیه در پی نفوذ در بازارهای آفریقا

هفته گذشته رئیس‌جمهور ترکیه به سه کشور آفریقایی سفر کرد تا گام جدیدی در مسیر توسعه روابط این کشور با قاره آفریقا و تقویت دیپلماسی اقتصادی این کشور در آفریقا بردارد. آفریقا در دو دهه اخیر همواره یکی از کانون‌‌‌‌های دیپلماسی اقتصادی ترکیه بوده است. در همین راستا در سال‌‌‌‌های اخیر رجب طیب‌اردوغان از ۲۸ کشور آفریقایی دیدار کرده است و در این سفر از آنگولا، نیجریه و توگو بازدید کرد. بر اساس اطلاعات موجود حجم تجارت ترکیه با آفریقا از ۴/ ۵میلیارد دلار در سال ۲۰۰۳ به ۳/ ۲۵میلیارد دلار در سال‌۲۰۲۰ افزایش پیدا کرد. بر مبنای آمارهای سال ۲۰۱۹ برخی کشورهای آفریقایی همچون مصر، الجزایر، لیبی و مراکش در میان شرکای کلیدی تجاری ترکیه قرار گرفته‌‌‌‌اند.

   سرمایه‌‌‌‌گذاری امارات در صحرای آفریقا

مطالعه جدیدی که توسط اکونومیست صورت‌گرفته نشان می‌دهد که بین سال‌‌‌‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱ امارات ۲/ ۱میلیارد دلار در کشورهای زیر صحرای آفریقا سرمایه‌‌‌‌گذاری کرده است. در این مدت ۸۸‌درصد از کل سرمایه‌‌‌‌گذاری شورای همکاری خلیج‌فارس در این منطقه از سوی امارات صورت‌گرفته است.