اوراق مشارکت رهنی، نوعی اوراق مشارکت است که به منظور مشارکت اشخاص در خرید تسهیلات رهنی، از سوی ناشر این اوراق منتشر می‌شود. برخلاف اوراق مشارکت عادی، دارندگان اوراق مشارکت رهنی برای اجرای یک طرح و پروژه تولیدی یا عمرانی سرمایه‌گذاری و مشارکت نمی‌کنند بلکه موضوع مشارکت آنها خرید تسهیلات رهنی از یک بانک یا موسسه مالی و اعتباری است. در نظام بانکداری بدون ربا، حجم عمده تسهیلات بانک‌ها در قالب قراردادهای مشارکت، مضاربه، جعاله، فروش اقساطی و...، به مشتریان اعطا می‌شود. در این راستا‌ اوراق مشارکت رهنی، از یک سو ساز و کاری برای فروش مطالبات وثیقه دار بانک‌ها در بازار سرمایه و جذب نقدینگی از این بازار برای تا‌مین منابع مورد نیاز بانک‌ها به منظور اعطای تسهیلات به دیگر مشتریان و پاسخگویی مثبت به متقاضیان دریافت تسهیلات به ویژه در بخش مسکن هستند و از سوی دیگر، این اوراق ابزار مفیدی برای ناشران آنها است تا‌ بتوانند با انتشار و عرضه چنین اوراقی بخشی از سرمایه‌ها و پس‌اندازهای اشخاص علاقه مند به سرمایه‌گذاری در بورس را جذب کرده و حجمی از نقدینگی استفاده نشده جامعه را به سوی فعالیت‌های تولیدی و خدماتی سوق دهند. تشویق مردم به سرمایه‌گذاری در بورس، در واقع اعمال سیاستی اقتصادی در جذب نقدینگی مردم برای کنترل و مهار تورم و جلوگیری از سرمایه‌گذاری در بخش‌های غیر تولیدی مانند معاملات خودرویی، سکه و ارز است. به هر حال در تحقق فرآیند انتشار و عرضه اوراق مشارکت رهنی، بانک یا موسسه مالی و اعتباری به‌عنوان بانی و طلبکاری که حاضر به فروش یا واگذاری بخشی از مطالبات رهنی خود است از یک طرف، و شرکت یا موسسه واسط (یک شرکت سرمایه‌گذار) به‌عنوان ناشر اوراق به علاوه صاحبان پس‌انداز و سرمایه‌گذارانی که اوراق مشارکت رهنی عرضه شده را خریداری می‌کنند در طرف دیگر قرار دارند. علاوه‌بر سه طرف یاد شده، براساس قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت و آیین‌نامه اجرایی آن، اشخاص دیگری نیز به‌عنوان عامل، امین و ضامن در فرآیند انتشار و عرضه اوراق مشارکت رهنی ایفای نقش می‌کنند. بانک بخشی از مطالبات ناشی از اصل و سود تسهیلات فروش اقساطی رهنی خود را به قیمتی کمتر از مبلغ اسمی آن به شرکت سرمایه‌گذاری (یا ناشر اوراق بهادار) می‌فروشد. در واقع، با کسر درصدی از ارزش مطالبات مدت دار، آنها را نقد می‌کند.ناشر نیز به اتکای توافق مقدماتی با بانک، ابتدا با انتشار و عرضه این اوراق به جمع‌آوری وجوه از پذیره نویسان این اوراق اقدام و سپس از طرف آنان اقدام به خرید دین (مطالبات رهنی) از بانک می‌کند.

شرایط ماهوی انتشار و عرضه اوراق مشارکت رهنی عبارتند از:

۱ - واقعی بودن دین یا دیون موضوع مشارکت، فرآیند عملیات انتشار اوراق بهادار و انجام معاملات مربوط، باید به گونه‌ای طراحی شود که از خرید و فروش اسناد صوری و غیر واقعی اجتناب شود. ۲ - مشارکت ناشر در خرید دین از بانک طلبکار. ۳ - تحقق شراکت مدنی میان خریداران اوراق مشارکت رهنی با امتزاج وجوه حاصل شده از فروش اوراق و اعطای وکالت به ناشر، برای خرید دین یا دیون موضوع مشارکت. ۴ - خرید نقدی دیون از بانک طلبکار به منظور اجتناب از معامله بیع دین به دین. از این رو شرکت سرمایه‌گذار یا ناشر نمی‌تواند قبل از انتشار اوراق و جمع آوری وجوه، اقدام به خرید نسیه کند، بلکه باید بعد از تفاهم بانک با شرکت سرمایه‌گذار و تعیین نوع و مقدار دیون مورد معامله و تعیین نرخ تنزیل و دیگر متغیرهای موثر، شرکت سرمایه‌گذار، اقدام به انتشار اوراق بهادار کرده و با وجوه حاصل شده از واگذاری اوراق، اقدام به خرید دین مورد نظر کند. ۵ - پوشش ریسک این اوراق و اطمینان از وصول دیون از طریق انتقال اسناد و وثایق رهنی از سوی بانک فروشنده دیون به شرکت ناشر اوراق و همچنین، تعهد و ضمانت بانک فروشنده دیون به‌صورت شرط ضمن عقد قرارداد مبنی بر اینکه چنانچه به هر دلیلی بدهکاری بدهی خود را نپردازد، بانک بدهی مزبور را خواهد پرداخت و نیز اینکه قرار دادن بخشی از مطالبات تنزیل نشده بانک نزد شرکت ناشر، به‌عنوان وثیقه یا وجه التزام با قید وکالت در وصول است تا‌ شرکت ناشر بتواند از محل وصول آنها مطالبات غیر قابل وصول را جبران کند.

منبع: مباحثی از حقوق تجارت، آقای دکتر ابراهیم عبدی پور، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

پی‌نوشت: مطالب ستون بایسته‌های حقوق در بازرگانی شنبه هر هفته در صفحه ۵ چاپ می‌شود.