صفر تا صد کارت‏‏‌های اعتباری

خسرو عبيات /پژوهشگر مالي کارت‌‌‌های اعتباری برای افرادی که در حوزه بازرگانی مشغول فعالیت هستند، صرفا کارتی است که با شارژ کردن آن می‌توانند مراودات بین‌المللی و ارزی خود را پوشش دهند‌(debit card)‌. اما در میان مردم عادی، کارت‌‌‌های اعتباری کارت‌‌‌هایی است که بانک‌‌‌ها و موسسات مالی و اعتباری برحسب اعتبار مشتریان حقیقی (بالای هجده سال) یا حقوقی خود، اقدام به صدور آن می‌‌‌کنند که امتیاز اعتباری مشتری را برحسب ریال نشان می‌دهد. (credit card) این بدین معنی است که مشتری می‌تواند با استفاده از این کارت‌‌‌ها به‌‌‌جای پول نقد از اعتبار برای پوشش هزینه‌های خود منتفع شود، بدون اینکه ریالی از حساب نقدی وی در آن لحظه خارج شود. این مبادله براساس اعتمادی که میان طرفین وجود دارد، شکل می‌گیرد که در نتیجه سال‌ها دادوستد و اثبات خوش‌‌‌حسابی به‌‌‌ وجود آمده که بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری آن را تضمین می‌کنند. اما این تمام ماجرا نیست و در ادامه به بیان سابقه، ماهیت و جزئیات مربوط به این کارت‌‌‌ها پرداخته خواهد شد.

سابقه تاریخی کارت‌‌‌های اعتباری

چیستی به وجود آمدن کارت‌‌‌های اعتباری به دهه ۱۹۳۰ تا اواخر دهه ۱۹۵۰ برمی‌‌‌گردد که هنوز پول، معنا و مفهوم امروزی را نداشت. فرانک مکنامارا و رالف اشنایدر صاحبان کلاب‌‌‌های دینرز (Dinners club) در سال ۱۹۵۰ حتی متصور نبودند ایده‌‌‌ خلاقانه‌‌‌ای که ارائه دادند، چه تحول عظیمی در بانکداری و اقتصاد ایجاد خواهد کرد. این ایده از آنجا شکل گرفت که مکنامارا به همراه ‌میهمانان خود به رستورانی مجلل برای صرف شام رفته بودند که وی در هنگام پرداخت صورت‌‌‌حساب متوجه می‌شود که کیف پول خود را به‌‌‌ همراه ندارد و با ارائه سکه فلزی منقش به اسم شرکت خود، هزینه شام آن شب را با استفاده از آن سکه به تعویق انداخت تا نخستین استفاده از کارت‌‌‌های اعتباری را به ‌‌‌نام خود ثبت کند.

چگونگی کارکرد کارت‌‌‌های اعتباری

همان‌طور که بیان شد، مکنامارا پرداخت هزینه‌‌‌ آن شب و شب‌های دیگری که به آن رستوران می‌‌‌رفت را به تعویق انداخت و این بدین معنی است که دیر یا زود او به‌‌‌ همراه کیف پولش برای تسویه‌حساب برخواهد گشت. سازوکار این کارت‌‌‌ها بدین گونه است که متقاضی کارت اعتباری، به بانکی مراجعه و حسابی را افتتاح می‌‌‌کند و سپس درخواست صدور کارت را به بانک اعلام می‌‌‌کند. پس از آن بانک با کمک موسسه‌های اعتبارسنجی تایید شده توسط بانک مرکزی اعتبار فرد متقاضی را تخمین می‌‌‌زند و با تایید کارشناسان بانک حداکثر اعتبار را برای وی در نظر می‌گیرند. قابلیت این کارت باید به گونه‌‌‌ای باشد که به تمام درگاه‌های پرداخت وصل بوده و هیچ محدودیتی برای متقاضی وجود نداشته باشد. این محدودیت می‌تواند خرید اینترنتی و حتی خرید از مراکز مختلف را نیز در بر بگیرد. شاید شما هم در زمان حاضر، کارت‌‌‌هایی در دست دارید که فقط می‌توانید با آن از یک فروشگاه خاص خرید کنید، چراکه این کارت‌‌‌ها براساس قراردادی بین بنگاه اقتصادی مربوطه و فروشگاه‌های موردنظر تعریف شده و کاربرد دارد. در واقع با هر خرید فرد، بنگاه اقتصادی بدهی شناسایی می‌‌‌کند که در زمان سررسید موظف است طبق قرارداد، آن را پرداخت کند. در واقع بنگاه مربوطه ضامن پرداخت خواهد بود و ریالی از حساب نقدی مشتری کسر نخواهد شد و صرفا از اعتبار کارت اعطاشده به مشتری کسر خواهد شد.

چگونگی پرداخت بدهی

مثال مذکور از آن جهت بیان شد که در زمان حاضر، بانک‌‌‌ها این تضمین را به فروشندگان کالا و خدمات می‌دهند تا موقع سررسید، اقدام به پرداخت اصل هزینه به وجود آمده کنند، سپس متقاضی بهای آن را طی مدت زمان مشخصی به صادرکننده کارت بپردازد. درنتیجه دارنده کارت به بانک ناشر بدهکار خواهد شد و چند گزینه برای پرداخت بدهی خود به بانک وجود دارد که در ادامه به آن اشاره می‌شود: در گزینه نخست که به شکل پرداخت بدهی در دوره تنفس است، مابه‌‌‌التفاوت قیمت نقد و نسیه تخفیف داده می‌شود و دارنده کارت فقط قیمت نقد کالا و خدمات را می‌‌‌پردازد. در روش بعدی که پرداخت به‌‌‌ صورت اقساطی است، دارنده کارت می‌تواند کل یا بخشی از قیمت کالا و خدمات خریداری‌‌‌شده را به‌‌‌ صورت اقساط تا سررسید مقرر بپردازد، در این صورت بخشی از مابه‌‌‌التفاوت قیمت نقد و نسیه تخفیف داده می‌شود. روش سوم به شکل پرداخت دفعی در سررسید است که در آن، دارنده کارت، قیمت نسیه کالا و خدمات را می‌‌‌پردازد. روش آخر نیز به صورت پرداخت بعد از سررسید است که در آن، افزون بر قیمت نسیه کالا و خدمات باید مبلغی به‌‌‌صورت وجه التزام نیز پرداخت شود.

افراد و نهادهای درگیر

فرآیندهایی که گفته شد، می‌تواند حوزه‌هایی را درگیر خودش کند و باعث ایجاد چالش‌‌‌ها و منفعت‌هایی نیز شود. حوزه‌های اصلی درگیر شامل دارنده‌‌‌ کارت، پذیرنده کارت، صادرکننده کارت و بانک پرداخت‌‌‌کننده است. دارنده کارت می‌تواند شخص حقیقی یا حقوقی باشد که با مراجعه به بانک صادرکننده، کارت اعتباری خود را دریافت می‌‌‌کند و قراردادی که قوانین موردنظر بانک را شامل می‌شود امضا خواهد کرد. پذیرنده کارت نیز تمام مراکز تجاری، خدماتی و مالی است که براساس قراردادی با صادرکننده کارت توافق می‌‌‌کنند تا در صورت مراجعه دارندگان کارت، کالا و خدمات مورد نیاز آنان را در برابر کارت ارائه کنند؛ سپس طبق قرارداد بهای کالاها و خدمات را از صادرکننده کارت دریافت کنند. صادرکننده کارت بانک یا موسسه اعتباری است که به انتشار کارت اعتباری اقدام کرده، طبق ضوابطی خاص آنها را در اختیار مشتریان می‌‌‌گذارد. بانک یا موسسه ناشر افزون بر عملیات انتشار، با مراکز تجاری و خدماتی قرارداد منعقد می‌کند که در صورت مراجعه دارندگان کارت مطابق ضوابط، کالا و خدمات در اختیار آنان قرار داده و قیمت آنها را از بانک دریافت کند. بانک پرداخت‌‌‌کننده هم بانکی است که با عقد قرارداد با پذیرنده کارت متعهد می‌شود که در صورت انجام معامله با دارنده کارت طبق شرایط و دستورالعمل‌‌‌های ابلاغی پس از کسر کارمزد نسبت به بستانکارکردن حساب وی اقدام کند. در حقیقت بانک پرداخت‌‌‌کننده نقش واسطه پرداخت را بین بانک صادرکننده کارت و پذیرنده ایفا می‌‌‌کند.

فرصت‌‌‌های کارت اعتباری‌

دارنده‌‌‌ کارت اعتباری می‌تواند بیشتر از موجودی نقد خود خرج کند و هزینه‌های بزرگ و کوچک خود را پوشش دهد. این پتانسیل باعث می‌شود فرصت‌‌‌های سرمایه‌‌‌گذاری به راحتی از دست دارنده کارت خارج نشود. پوشش ضرر و زیان ناشی از کلاهبرداری کارت‌‌‌های نقدی از دیگر منفعت‌‌‌هایی است که می‌توان به آن اشاره کرد. بدین‌گونه که اگر از کارت نقدی شما کلاهبرداری شود، بلافاصله موجودی نقد شما تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد و پیگیری و برگشت آن یا زمان زیادی را صرف می‌کند یا با شکست روبه‌رو می‌شود. ولی درمورد کارت‌‌‌های اعتباری اگر کلاهبرداری صورت بگیرد، با پیگیری آن در دوره تنفس این کارت‌‌‌ها، بیمه‌های موجود و تضمین‌‌‌هایی که بانک ارائه کرده طبق قرارداد، می‌تواند این ریسک را پوشش دهد و اینها تنها بخشی از منفعتی است که برای متقاضی دیده شده است. کارت اعتباری در صنعت بانکداری یک محصول بانکی است که جانشین پول نقد و حتی پرداخت وام شده است و در برخی موارد به عنوان ابزار جانشین تسهیلات نیز در نظر گرفته می‌شود. اما در واقع بین تسهیلات بانکی و کارت‌‌‌های اعتباری تفاوت‌‌‌هایی وجود دارد. در وام‌‌‌های عادی، بانک سود سال‌های آتی را از قبل محاسبه کرده، مبلغ آن را جزو درآمدهای خود قرار داده و بر اساس اعتبارسنجی و دریافت تضامین از مشتری، این سود را برای خود تضمین کرده است. اما در مورد کارت‌‌‌های اعتباری چنانچه اعتبار در یک بازه زمانی مشخصی مصرف نشود، بانکدار نمی‌‌‌داند با آن اعتبار چه کاری باید انجام دهد؛ در واقع بانک در قبال یک تخصیص اعتبار مشخص انتظار سودی را داشته که با این شرایط به او بر نمی‌‌‌گردد. از طرف دیگر ما با مجموعه‌‌‌ای از پارامترهای مختلف در رفتار مشتری نیز روبه‌رو هستیم، مشتری ممکن است اعتبار دریافتی خود را در یک بازه زمانی کوتاه‌‌‌مدت مصرف کند، یا یک بازه زمانی بلندمدت، حتی ممکن است اساسا از اعتبار خود استفاده‌‌‌ای نداشته باشد. مجموعه‌‌‌ این پیچیدگی‌‌‌ها سبب می‌شود که بانک نتواند درآمدهای حاصل از اعتبار را برای خود پیش‌‌‌بینی و محاسبه کند و برای همین ترجیح می‌دهد تا به جای اعطای اعتبار، به مشتری تسهیلاتی ارائه کند که سود آن در یک بازه زمانی مشخص تضمین شده است.

مزایای کارت‌‌‌های اعتباری

همان‌طور که اشاره شد بانک پرداخته کننده نیز می‌تواند نقش بانک صادرکننده کارت‌های اعتباری را نیز بازی کند. فارغ از کسب سود این بنگاه با دریافت کارمزد، این مهم می‌تواند موجب تشویق بازار شده و آورده‌های نقدی بیشتری را برای بانک‌‌‌ها به ارمغان بیاورد. نتیجه این سیاست حمایت از تولید و صنایع مختلف و در نتیجه رونق اقتصاد را به‌‌‌ همراه خواهد داشت. افزایش توان خرید مردم و به‌‌‌فروش رسیدن هر چه بیشتر محصولات فروشندگان از دیگر عواید این طرح خواهد بود. استفاده مردم از کارت‌‌‌های معمولی بانکی و کارت‌های اعتباری می‌تواند موجبات کاهش استفاده از وجه نقد را فراهم آورد که به نوبه‌‌‌ خود می‌تواند باعث کاهش هزینه تولید اسکناس و مسکوک شود. اما مهم‌تر از این مساله می‌تواند موجب کاهش هزینه‌های وام و تسهیلات بانکی برای مردم شود. به علاوه اشخاص با هدف در اختیار داشتن کارت اعتباری ناچار از کسب اعتبار خواهند بود و این امر ریسک نکول را کاهش خواهد داد. در کنار این مزیت‌‌‌ها، کارت‌‌‌های اعتباری می‌توانند موجبات استفاده از خدمات بانکی هر چه بیشتر در داخل و خارج از کشور (اتصال به شبکه ویزا و مسترکارت) را فراهم کنند که این امر به نوبه خود در کسب درآمدهای بانک‌ها از محل کارمزد صدور کارت اعتباری و انواع خدماتی که به واسطه کارت اعتباری به مشتری داده می‌شود و همچنین تبلیغات و رتبه‌های اعتباری برای سیستم بانکی کشور مفید باشد.

حل‌‌‌شدن مشکل فقهی کارت‌‌‌های اعتباری

بانک مرکزی به ‌‌‌عنوان تنظیم‌‌‌کننده‌‌‌ نظام پولی و اعتباری کشور و ناظر بر عملکرد بانک‌‌‌های دولتی و غیردولتی پس از سال‌ها پژوهش و تلاش، در سال ۱۳۷۶ نخستین دستورالعمل اجرایی کارت‌‌‌های اعتباری را به بانک‌‌‌ها ابلاغ کرد. این دستورالعمل با مشکلاتی مواجه بود که در چند نسخه به‌‌‌روزرسانی شد و آخرین نسخه به‌‌‌روزشده‌‌‌ آن به مهر ۱۴۰۰ برمی‌‌‌گردد که تمام قوانین و مقررات حقوقی، اجرایی و نقش بانک‌‌‌ها در این امور را شامل می‌شود. این مشکلات اکثرا حول محور فقهی و زیرساختی کارت‌‌‌های اعتباری مطرح می‌شد و از دلایل اصلی به‌‌‌تعویق افتادن اجرای این طرح بود. مشکل فقهی از آن جهت بیان شد که در فرایند تصفیه‌حساب دارنده کارت با صادرکننده کارت، اگر دارنده‌‌‌‌‌‌ کارت تقاضای تقسیط و تمدید مدت تقاضای افزایش بدهی کند، از مصادیق روشن ربای جاهلی است. اما با پژوهش و بررسی انواع مدل‌های کارت‌‌‌های اعتباری بدون ربا توسط بانک مرکزی و پژوهشگران با همکاری علما شیعه و اهل سنت کارت‌‌‌های اعتباری مرابحه‌‌‌ای این مشکل را حل کرد.

مسیر ایجاد اعتبار

در واقع می‌توان روش تامین مالی مصرف‌‌‌کننده از طریق کارت‌‌‌های اعتباری را یکی از بهترین مدل‌های تامین‌‌‌ مالی دانست و بیان کرد که با توجه به اهداف نظام بانکی و تجارب سایر بانک‌‌‌های دنیا، کارت اعتباری می‌تواند موجب تشویق بازار و نیز در صورت موفقیت، در زمره یکی از بزرگ‌ترین خدمات نظام بانکی کشور تلقی شود. در هر حال کارت اعتباری می‌تواند راهی عالی برای ایجاد اعتبار و خریدهای مالی باشد، اما همچنین می‌تواند به امتیاز اعتباری مشتری آسیب برساند و باعث بدهی شود که در نهایت به وضعیت فردی مشتری بستگی دارد. گرفتن کارت اعتباری تصمیم بزرگی است که باید بر اساس توانایی فعلی مشتری برای بازپرداخت هزینه‌ها و تاثیر مثبتی که می‌تواند بر امتیاز اعتباری و مالی مشتری داشته باشد، گرفته شود.