p12 copy

یک پژوهش نشان می‌‌دهد شبیه‌سازی سیاست‌‌های اقتصادی در محیط‌‌های کنترل‌شده و بررسی نتایج آن موجب می‌‌شود که اجرای سیاست‌‌های مورد نظر هزینه و تبعات کمتری برای مردم و سیاستگذاران داشته باشد. استفاده از آزمایشگاه‌های سیاستگذاری در کشورهایی که دولت نقش زیادی در اقتصاد داشته و تصمیماتش به‌صورت مستقیم زندگی مردم را تحت تاثیر قرار می‌‌دهد، از اهمیت بیشتری برخوردار است. با وجود فواید و اهمیت استفاده از این ابزار برای انتخاب بهترین تصمیم‌‌ها، این رویکرد در ایران چندان رواج ندارد و مورد استفاده قرار نمی‌‌گیرد. این در حالی است که اقتصاد ایران در حال حاضر به اصلاحات گسترده نیاز دارد و استفاده از آزمایشگاه‌های سیاستگذاری می‌‌تواند هزینه اصلاحات مورد نیاز را به‌شدت کاهش دهد. پژوهشکده امور اقتصادی در گزارشی با عنوان «در جایگاه، ضرورت و اهمیت ایجاد و استفاده از آزمایشگاه‌های سیاستگذاری در تدوین و اجرای سیاست‌های اقتصادی» به بررسی این موضوع پرداخته است.

آزمایشگاه سیاستگذاری چیست؟

 زمانی که از اصطلاح آزمایشگاه سیاستگذاری استفاده می‌‌شود، منظور استفاده از ابزارهای مختلفی برای پیش‌بینی نتایج سیاستگذاری است. برای مثال تیم‌‌های مستقر در سازمان‌ها و نهادهای دولتی برای انجام فعالیت‌‌های ابتکاری در سیاستگذاری عمومی یا فضاهای فیزیکی که برای برگزاری کارگاه‌ها یا فعالیت‌‌هایی برای سیاستگذاری، آزمایشگاه سیاستگذاری محسوب می‌‌شوند. بنابراین گزارش، می‌‌توان گفت آزمایشگاه‌های سیاستگذاری، تیم‌‌ها، ساختار یا نهادهای تخصصی متمرکز بر طراحی سیاست‌‌های عمومی از طریق روش‌های نوآورانه هستند که تمام ذی‌نفعان را در فرآیند طراحی درگیر می‌‌کنند. فعالیت آزمایشگاه‌های سیاستگذاری را می‌‌توان به مثابه طراحی یا رویکردهای مبتنی بر شواهد توصیف کرد که کاربران نهایی قوانین را که شهروندان هستند، در مرکز مرحله‌‌ای از سیاستگذاری قرار می‌‌دهند. در واقع، در آزمایشگاه‌های سیاستگذاری توافق بر این است که سیاست‌‌ها مبتنی بر شواهد باشند. آزمایشگاه‌های سیاستگذاری نه‌‌تنها به بالاترین روش‌های علمی، بلکه به یک ذهنیت عملگرا نیز نیاز دارند که در جهت طراحی برنامه‌های یادگیری باشد که بتواند تصمیم‌‌گیران را از بخش‌های بوروکراتیک و سیاسی آگاه کند.

در چه حوزه‌‌ای؟ با چه معیاری؟

بررسی‌‌ها بیانگر آن است که عموما آزمایشگاه‌های سیاستگذاری به دنبال بهبود نتایج سیاست از طریق سه حوزه به‌هم پیوسته هستند. این سه حوزه شامل به‌کاربردن تولید شواهد برای پر کردن شکاف دانش، ادغام این شواهد در برنامه‌ریزی، بودجه، تدارکات و فرآیندهای مدیری از عملکرد و ایجاد ائتلاف در تمام ارکان دولت، دانشگاه‌ها و جامعه برای حمایت از سیاستگذاری مبتنی بر شواهد است. درواقع می‌‌توان گفت که هر آزمایشگاه سیاستگذاری از نظر تشکیلات، ساختار، اهداف و برنامه‌ها منحصر به فرد است. بنابراین برخی از اندیشمندان سه معیار مهم را برای تعریف آزمایشگاه‌های سیاستگذاری مدنظر قرار می‌‌دهند. بر این اساس آزمایشگاه‌های سیاستگذاری با به‌کارگیری رویکرد خلاقانه و استفاده از بینش‌‌های رفتاری و دیگاه‌های جدید یا کاربرمحوری به موضوعات سیاستگذاری می‌‌پردازند. همچنین آزمایشگاه‌های سیاستگذاری تلاش می‌‌کنند آزمایش‌‌هایی را برای سنجش و محک سیاست‌‌های پیشنهادی سازمان‌دهی کنند. در نهایت آزمایشگاه‌های سیاستگذاری یا برای یک نهاد دولتی و  ادراه دولتی کار می‌‌کنند یا در شکل‌‌گیری یا اجرای سیاست‌‌های عمومی سهیم هستند.

فواید آزمایشگاه‌های سیاستگذاری

این گزارش بیان می‌‌کند که استفاده از آزمایشگاه‌های سیاستگذاری سبب تسریع در سنجش فراوانی و طراحی برآورد سیاست‌‌ها و برنامه‌ها، کاهش هزینه‌ها و تضمین موفقیت سیاست‌‌ها می‌‌شود. آزمایشگاه‌های فضایی برای حضور همه ذی‌نفعان فراهم می‌‌کند تا با رویکرد خلاقانه، بینش‌‌ها و دیدگاه‌های جدید و موقت خلق کنند و آنها را بیازمایند. نکته قابل توجه و شاید مهم‌ترین مساله برای تاسیس آزمایشگاه‌های سیاستگذاری در هر کشور و هر منطقه‌‌ای آن است که راهکارهای مدیریت یک چالش در یک کشور، برای حل چالش مشابه آن در کشور دیگری کارساز نباشد. بنابراین در چنین شرایطی لزوما سیاست‌‌های اتخاذشده برای فائق آمدن بر یک چالش، قابل تسری به دیگر محیط‌‌ها نبوده و لازم است فرآیندی تکرارپذیر از کشف و آموختن وجود داشته باشد که اثربخشی سیاست‌‌ها را به آزمون بگذارد. این به آن دلیل است که عوامل رفتاری و اجتماعی متعددی بالقوه بر موفقیت یا عدم موفقیت یک سیاست‌‌ اثرگذار هستند.

به همین دلیل بسیاری از کشورهای جهان برای مقابله با مشکلات پیچیده امروزی در حال استفاده از آزمایشگاه‌های سیاستگذاری مبتنی بر علوم رفتاری هستند. در واقع در صورت سنجش برخی سیاست‌‌های دولت در محیط آزمایشگاهی، اجرای این سیاست‌‌ها هزینه کمتری برای دولت و جامعه دربرخواهد داشت. عموما در کشورهایی که تمرکز عمده فعالیت‌‌ها در اختیار دولت است و در نتیجه اقتصاد تا حدود زیادی متاثر از سیاست‌‌های دولت است، تدوین و اجرای سیاست‌‌های نادرست دارای تبعات اقتصادی و اجتماعی قابل ملاحظه‌‌ای است. همچنین در صورت تصمیم‌‌گیری با مشارکت حداکثری عوامل و استقبال از دیدگاه‌های متعدد و آزمایش آنها و دستیابی به راه‌‌حل بهتر، پیاده‌سازی برخی از سیاست‌‌ها علاوه بر اثربخش بودن با مخالفت کمتری نیز روبه رو خواهد شد.

مهره مفقود آزمایشگاه سیاستگذاری در ایران

تاثیرات تصمیم‌‌گیری اقتصادی سیاستگذاران در کشورهای مختلف با یکدیگر متفاوت است. برای مثال کشورهایی که دولت در اقتصادشان نقش مهی ایفا می‌‌کند یا به عبارتی دیگر دارای اقتصاد دولتی هستند، به‌صورت مستقیم تحت تاثیر سیاست‌‌های اجرایی توسط سیاستگذاران هستند. به‌دلیل میزان اثرگذاری سیاستگذاری در این جوامع، بررسی همه‌‌جانبه سیاست مورد نظر و بررسی دقیق تاثیرات احتمالی از اهمیت بالایی برخوردار است. کشور ما نیز یک اقتصاد دولتی دارد و تصمیمات سیاستگذاران اقتصادی به‌صورت مستقیم زندگی مردم را تحت تاثیر قرار می‌‌دهد. برای مثال تغییر سیاست تخصیص ارز ترجیحی در بهار سال جاری و تبعات آن، به‌صورت ملموسی در سبد خانوار ایرانی خود را نمایان ساخت.

همین مساله موجب می‌‌شود که بررسی تاثیرات این نوع سیاستگذاری‌‌ها، پیش از اجرای آنها در کشور از اهمیت بالایی برخوردار باشد. بر اساس این گزارش ایران از جمله اقتصادهای درحال توسعه‌‌ای است که با وجود سال‌ها برنامه‌ریزی و سیاستگذاری در سطوح مختلف، از دستیابی کامل به اهداف توسعه‌‌ای خود بازمانده است. گذشته از مشکلاتی که در نظام اجرای کشور وجود داشته و به وجود آورنده ناسازگاری‌‌هایی بین سیاست‌‌ها و اقدامات اجرایی متناسب با این سیاست‌‌ها است، نقدهای قابل توجهی نیز بر سیاست‌‌ها و اقدامات وارد می‌‌شود. در واقع اگرچه بسیاری از سیاست‌‌ها در ابتدای بررسی طرح، مناسب و کم نقص ارزیابی می‌‌شوند، اما در مقام اجرا به دلایل مختلف از جمله برآورد نادرست از واکنش عاملان اقتصادی، این سیاست‌‌ها و اقدامات به مقصود نرسیده و همراه با برخی کاستی‌‌های اساسی قلمداد می‌‌‎‌‌شود. تا آنجا که در پاره‌‌ای از موارد سیاست‌‌ها به شکل آزمون و خطا تعیین شده و گاه از خطاهای گذشته نیز استفاده مناسب برای اصلاح سیاست‌‌ها صورت نمی‌‌گیرد.

بنابراین تکیه بر آزمایشگاه‌های سیاستگذاری مسیری برای طراحی کارآتر سیاست‌‌های اقتصادی است. با استفاده از این آزمایش‌‌ها و اجرای سیاست‌‌ها به‌صورت پایلوت امکان اصلاح اشکالات احتمالی سیاست‌‌ها به‌وجودآمده و در نتیجه کارآیی سیاست‌‌ها می‌‌تواند حداکثر شود. با وجود کارآیی این‌‌گونه آزمایشگاه‌ها و همچنین کاستی‌‌های سیاستگذاری در کشور و به‌رغم روند رو به گسترش استفاده از این سیاست‌‌ها در جهان، این رویکرد در ایران چندان رواج ندارد و مورد استفاده قرار نمی‌‌گیرد. بنابراین با وجود اهمیت فراوان این آزمایشگاه‌ها در دنیای امروز، ایران فاقد آزمایشگاهی برای سیاستگذاری است. بر اساس این گزارش، راه‌‌اندازی یک آزمایش سیاستگذاری در ایران، با توجه به شرایط کنونی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. بنابراین از آنجایی ایران نیازمند اقدامات اصلاحی گسترده‌‌ای است که بدون همراهی مردم به نتایج مطلوب نمی‌رسد، نیاز به طراحی سیاست‌‌ها و به تبع آن نیاز به ایجاد آزمایشگاه سیاستگذاری بیشتر احساس می‌‌شد.