روابط کار در اقتصاد دانشی
نگاهی به نرخ افزایشی ضریب نفوذ اینترنت، نشان‌دهنده اهمیت فزاینده فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) به‌عنوان یکی از حوزه‌های دانشی در ایران و حرکت جامعه به سوی استفاده از ابزارهای ارتباطی نوین در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی و اقتصادی است. طبق آمار ارائه‌شده از سوی سازمان تنظیم مقررات ارتباطات در دی‌ماه سال۱۴۰۰، ۱۰۳میلیون و ۷۶۵هزار و ۶۶۱ اشتراک اینترنت باند پهن در کشور وجود داشته که در آن، ۱۱میلیون و ۹۲۱هزار اشتراک مربوط به اینترنت باند پهن ثابت و ۹۱میلیون و ۸۴۴هزار و ۲۸۱مربوط به مشترکین متصل به اینترنت سیار است. در مجموع ضریب نفوذ اینترنت در کل کشور از عدد ۱۱۲درصد در سال۹۹ به بیش از ۱۲۳درصد در سال۱۴۰۰ افزایش یافته است.
سوال این است که آیا دولت، آمادگی و ظرفیت لازم برای مواجهه با این روند پرشتاب و پیامدهای آن در حوزه‌های مختلف را دارد؟ در تاکید بر اقتصاد دانش‌بنیان، ایده اصلی این بود که به جای آنکه منابع خام و سرمایه ایجادکننده ارزش افزوده باشند، دانش و سرمایه انسانی دارای دانش آن را ایجاد کنند؛ اما در واقعیت، به جای توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان تولیدی در حوزه فاوا، شرکت‌هایی که از فاوا برای خدمات خود استفاده می‌‌کنند (تجارت الکترونیک) توسعه شتابانی گرفتند. در روند توسعه فاوا از سال۹۲ پهنای باند به سرعت و شدت افزایش یافت، اینترنت پرسرعت نسل سوم و چهارم روی گوشی‌‌های همراه فراهم آمد و عملا با افزایش توسعه سرعت و حجم گردش اطلاعات و دسترسی‌‌ها، زمینه شکل‌‌گیری فضای مجازی ایجاد شد. این توسعه زیرساختی موجب آزاد شدن ظرفیت‌‌های تجارت الکترونیک، توسعه لایه خدمات و در نتیجه تاثیرگذاری وضعیت جدید بر تعداد زیادی از افراد جامعه در سال‌های اخیر شد.
یکی از دلایل گسترش تجارت الکترونیک، مزیت‌‌های آن برای پاسخ به نیاز اشتغال یا افزایش درآمد تعداد زیادی از افراد جامعه در شرایط نرخ بیکاری ۶/ ۲۳درصد برای جوانان ١٥ تا ٢٤ ساله در پاییز ۱۴۰۰ طبق اطلاعات درگاه ملی آمار است؛ از جمله حذف هزینه‌های مربوط به ایجاد کارگاه مشخص و انعطاف‌‌پذیری آن در رابطه با زمان و مدت کار برای افراد مختلف. درحالی‌که به‌رغم گسترش شتابان تجارت الکترونیک، آماری در ایران از تعداد افراد شاغل در این بخش موجود نیست، سازمان بین‌‌المللی کار آن را به‌عنوان موضوعی نوین و در حال گسترش ذیل مفهوم کار خانگی (Home Work) در گزارشی در سال۲۰۲۱ با عنوان «کار کردن از خانه از نامرئی بودن تا کار شایسته (Working from home From invisibility to decent work) » مورد توجه قرار داده و اعلام کرده در حال حاضر ۳/ ۷درصد از اشتغال جهانی در کار خانگی انجام می‌‌شود. این گزارش کار خانگی را ذیل سه عنوان دسته‌‌بندی کرده است: کار خانگی صنعتی (تولید کالاهای بخشی از زنجیره تولید کارخانه‌ها توسط کارگران خانگی یا تولید صنایع دستی)؛ دورکاری (استفاده از فاوا برای انجام کار)؛ کار خانگی خدماتی در پلتفرم‌‌های دیجیتال مبتنی بر کار خانگی (کارگران جمعی که از گروه‌های قبل نامرئی‌‌تر بوده و عموما خارج از شمول قواعد رسمی کار قرار دارند) .
اگر به جای مفهوم پررنگ‌شده تجارت الکترونیک در ایران، مفهوم گسترده‌‌تر کار خانگی را در نظر بگیریم، موضوع کم و کیف روابط کار در این نوع از بازار کار، اهمیت بیشتری نیز می‌‌یابد. در حال حاضر روابط کار بین کارگر و کارفرما ذیل قواعد قانون کار سامان‌دهی می‌‌شود که تدوین مقررات را با تعریف سه مفهوم کارگر، کارفرما و کارگاه آغاز کرده، پس از آن با احراز تبعیت اقتصادی، دستوری و انجام شخصی کار توسط کارگر، به بررسی وجود یا عدم وجود رابطه کار مشمول قانون کار بین افراد می‌‌پردازد. این در حالی است که در مجموعه کارهای خانگی و مدیریت مبتنی بر شبکه، مفهوم کارگاه موضوعیت خود را از دست داده و تبعیت دستوری از کارفرما (به معنی وجود ساعات کار مشخص به‌عنوان مبنای بررسی حقوق و تکالیف کارگر) دچار چالش شده و نمی‌تواند پاسخگوی سوالات ایجاد شده در وضعیت‌‌های نوظهور باشد و وقتی پرسش‌‌های شکل گرفته بی‌پاسخ بمانند، با بیانی اختلال‌ساز و ضد نظم بیان خواهند شد.
