در رویداد «نوآوری در صنعت لجستیک» مطرح شد
سیاستگذاری و رگولاتوری؛ موانع توسعه لجستیک در کشور
علی محمدی/دنیای اقتصاد
زیرساخت به مثابه مزیت رقابتی
امروزه با بالا رفتن انتظارات مشتریان و سازمان‌ها از مدیران ارشد عملیات، لجستیک، و زنجیره تامین و همچنین چالش‌‌های متعدد زیرساختی، عملیاتی و استراتژیک، سازمان‌های پیشرو نه تنها باید به فکر حل چالش‌‌های امروزی باشند، بلکه نیاز دارند تا از نظر استراتژیک خود را برای توسعه، بهینه‌‌سازی و تغییرات آینده در عصر دیجیتال آماده کنند. در ابتدای این رویداد سعید محمدی، هم‌‌بنیان‌گذار دیجی‌‌کالا، با اشاره به اهمیت توسعه لجستیک در کسب و کارهای فعال در حوزه تجارت الکترونیک گفت: «بهبود تجربه خرید و رضایت مشتریان، محرک اصلی دیجی‌‌کالا برای ورود به عرصه زیرساخت لجستیک بوده است.» به اعتقاد او با پیشرفت فناوری و استفاده روزافزون کاربران از فروشگاه‌‌های اینترنتی، مشتریان انتظار دریافت کالا و سفارش خود را در کمترین زمان ممکن دارند که مفهوم تجارت سریع (Quick commerce) و تحویل در همان روز (Same-day delivery) را به طور جدی مطرح می‌کند.
او همچنین با تاکید بر این موضوع که هزینه‌‌های مربوط به لجستیک و حمل‌ونقل همواره جزو اصلی‌‌ترین موارد در ساختار هزینه‌‌ای شرکت‌های تجارت الکترونیک بوده است، گفت: «مسلما هرگونه بهینه‌‌سازی و روزآمدسازی فناورانه در این زمینه می‌تواند به افزایش کارآیی شرکت‌های تجارت الکترونیک نیز کمک کند. تجربه نشان داده است که سرمایه‌گذاری در این زمینه می‌تواند در بلندمدت به کاهش هزینه‌‌های لجستیکی شرکت‌ها منجر شود.» او در نهایت زیرساخت لجستیکی را به مثابه مزیت رقابتی پایدار و چشمگیر برای شرکت‌ها در بازار به‌‌شدت رقابتی تجارت الکترونیک دانست و اشاره کرد: «دیجی‌‌کالا به عنوان یک بازیگر ملی و بزرگ‌‌مقیاس به دنبال ایجاد یک اکوسیستم و زنجیره کامل و پایدار لجستیکی بوده است تا بتواند از ارائه تجربه ایده‌‌آل خرید به مشتریان در سراسر کشور اطمینان حاصل کند.» محمدی با مرور داستان توسعه دیجی‌‌کالا در یک دهه اخیر، توسعه ارگانیک محصولات فناورانه‌‌ای همچون فلکس (Flex) و داشبوردهای رصد لحظه‌‌ای کالا و مدیریت زنجیره انبارداری، ارسال و تحویل را کاملا متناسب با نیازهای این شرکت دانست و گفت: «به مرور زمان متوجه شدیم نوسانات تقاضای کاربران در دیجی‌‌کالا را باید با توسعه راهکارهای فناورانه مدیریت کنیم که این کار از دل مرکز نوآوری ما، یعنی دیجی‌‌نکست، اتفاق افتاد و تداوم پیدا کرد؛ در غیر‌این صورت، ممکن بود رضایت مشتریان را از دست بدهیم.»
کسب و کارها غالبا به خاطر بهبود بهره‌‌وری، پاسخ سریع‌‌تر و ارزان‌‌تر به نیازهای رو به رشد خود یا سایر محرک‌‌های اقتصادی و سازمانی به سمت راهکارهای تحول دیجیتال حرکت می‌کنند. در این میان، یکی از محرک‌‌های اصلی ممکن است پیشی گرفتن از رقبا یا دست‌‌کم همگام شدن با آنهایی باشد که از فناوری دیجیتال به روشی نوآورانه‌‌تر استفاده می‌کنند. در سراسر جهان، تحول دیجیتال مبتنی بر به‌‌کارگیری فناوری‌‌های لبه همچون هوش مصنوعی، تحلیل کلان داده و بلاک‌چین، اینترنت اشیا و... در حال تبدیل شدن به یک دستور کار غیرقابل اجتناب در هر کسب و کار است.
در ادامه رویداد مهدی شامی‌‌زنجانی، عضو هیات علمی دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، به ارائه نکاتی درباره تحول دیجیتال و الزامات تحقق آن در حوزه لجستیک پرداخت. او ضمن اشاره به اثرات مثبت و تصاعدی کاربرد فناوری‌‌های دیجیتال برای بهینه‌‌سازی زنجیره لجستیک بر اساس منابع دسته‌‌اول شرکت‌های مشاوره مدیریت همچون دیلویت، مک‌‌کنزی‌اند کمپانی، اکسنچر و مجمع جهانی اقتصاد (WEF)، گفت: «تحول دیجیتال پیش از هر چیز از ذهنیت داده‌‌محور و پایش منظم عملکرد در شرکت‌ها آغاز می‌شود. هر چند با گام‌‌های کوچک و محدود، اما استمرار در این مسیر مهم‌ترین درس‌‌آموخته است.» شامی‌‌زنجانی معتقد است هسته مهارتی (Core skill) بیش از پنجاه‌درصد کارکنان در دو دهه آینده به طور کامل تغییر خواهد کرد و مدیران به عنوان پیشران‌‌های تحول دیجیتال در شرکت‌ها باید خود را برای این تغییرات اساسی آماده کنند. او در رابطه بااهمیت استعدادها و چابکی بدنه نیروی انسانی در شرکت‌های فناور گفت: «استعدادهای مناسب برای عصر دیجیتال کمیاب هستند و نبرد جدی میان مدیران برای جذب و نگهداشت آنها وجود دارد.»
این عضو هیات علمی دانشگاه تهران همچنین آشنایی با داستان‌‌های موفقیت و موارد استفاده را شرط لازم برای اعضای هیات‌مدیره و سایر افراد در لایه مدیریت و تصمیم‌گیری شرکت‌ها دانست و گفت: «تحول دیجیتال برای پز دادن و شوآف کردن نیست؛ آمده تا مساله حل کند و باید بتواند در شرایط وخیم مدیریت ریسک، هزینه‌‌های بسیار بالای لجستیک در کشور و عدم‌قطعیت در اقتصاد کلان، قدری در وضعیت موجود بهبود و ارتقا ایجاد کند. شرکت‌ها در زمینه تحول دیجیتال باید با خودشان رقابت کنند و به صورت مستمر به ارزیابی خود مبتنی بر شاخص‌‌های کلیدی عملکرد (KPI) بپردازند.» او در پایان با اشاره به اینکه بیش از ۶۰درصد شرکت‌های لجستیک در جهان، تحول دیجیتال را امری حیاتی و کلیدی ارزیابی کرده‌‌اند، گفت: «توسعه لجستیک بدون‌گذار به داده‌‌محور شدن در همه بخش‌‌های شرکت‌ها شدنی نیست و این مسیری است که نمی‌توان با اتکا بر چند پایلوت محدود و بخشی، به آن نمره قبولی داد.»
آینده تجارت الکترونیک در گرو توسعه نوآورانه
انتقال دانش صاحب‌‌نظران کارآزموده پیرامون فناوری‌‌های لجستیک و آینده تجارت الکترونیک در کنار تجربه زیسته مدیران ارشد شرکت‌های فعال در این حوزه می‌تواند تصویر واقع‌‌بینانه‌‌ای از چالش‌‌ها و فرصت‌‌های نوآوری در شبکه لجستیک به دست دهد. پنل تخصصی با موضوع «آینده تجارت الکترونیک و نقش لجستیک»، برنامه دیگری از این رویداد بود که با حضور نیما نامداری، مدیرعامل کارنامه، مسعود طباطبایی، مدیرعامل دیجی‌‌کالا، فرزین فردیس، مدیرعامل هلدینگ سرآوا، امیر ختایی، استاد دانشگاه اتاوا و محمد حافظ حکمی، عضو هیات‌مدیره شرکت کسب و کار «دنیای‌اقتصاد»، ارائه شد.
در این پنل تخصصی ابتدا طباطبایی به توضیح نگاه بلندمدت دیجی‌‌کالا به موضوع لجستیک و توسعه نوآورانه آن پرداخت. او به تجربه توسعه آمازون اشاره کرد که در دوگانه فناوری-تجارت، وزن بیشتری را به توسعه تجارت الکترونیک داده و با تمرکز بر حل مساله از تبدیل شدن به یک بنگاه فناوری‌‌زده (Tech-savvy) خودداری کرده است. مدیرعامل دیجی‌‌کالا در رابطه با داستان توسعه لجستیک در دیجی‌‌کالا گفت: «برای ما همیشه ارتقای تجربه مشتریان اولویت داشته است. زمانی که پیمایش‌‌ها به ما نشان داد مردم از وضعیت تحویل سفارش‌ها رضایت کافی ندارند، تلاش کردیم به سمت تحویل سریع (Quick delivery) و به طور کلی شخصی‌‌سازی تحویل کالا متناسب با خواست مشتری (On-demand delivery) حرکت کنیم. یکی از مهم‌ترین قابلیت‌‌هایی که برای تحقق این هدف اضافه کردیم ارائه زمان‌بندی‌‌های مختلف و متنوع به مشتری بود که مدیریت آن برای هر شرکتی بسیار دشوار است.» او ضمن تاکید بر تجربیات موفق سرمایه‌گذاری روی تحویل فوری در ایران به عنوان محرک دیجی‌‌کالا در این زمینه، گفت: «پراکندگی جمعیت، قدرت خرید مردم و ناکافی‌‌بودن زیرساخت‌‌های حمل‌ونقل مناسب بین‌‌شهری و بین‌‌استانی از جمله عوامل زمینه‌‌ای بود که دیجی‌‌کالا را به سرمایه‌گذاری مضاعف در حوزه لجستیک متمایل کرد.»
توسعه زیرساخت‌‌های لجستیک معمولا هزینه و سرمایه زیادی می‌‌طلبد که بسیاری از شرکت‌ها ریسک ورود به این عرصه را نمی‌‌پذیرند. نامداری، مدیرعامل کارنامه، با اشاره به اینکه توسعه زیرساخت لجستیک می‌تواند خیلی زود به گلوگاه هزینه‌‌ای برای شرکت‌ها تبدیل شود، گفت: «هلدینگ هزاردستان همواره مزیت رقابتی خود را در حوزه‌‌های فنی تعریف کرده و از این روست که غالبا به سمت سرمایه‌گذاری کلان مشابه تجربه توسعه لجستیک در دیجی‌‌کالا نرفته است.» نامداری پس از مرور تجربه گذار به مدل پلتفرمی در کارنامه برای حل معضل فزونی تقاضا بر عرضه، گفت: «این تجربه به ما نشان داد یک مدل کسب و کار غلط را هر قدر هم که بهینه کنیم و بخواهیم با استفاده از فناوری به اصلاح آن بپردازیم، باز هم جواب نمی‌‌دهد. مدل پلتفرمی به ما کمک کرد تا هزینه‌‌های عملیاتی را کاهش دهیم و با uberize کردن (ایجاد بازار چندطرفه) پلتفرم کارنامه، اکنون جامعه بسیار بزرگ‌تری از کارشناسان را در کنار خود داریم.» او در ادامه به نقش دولت‌‌ها در توسعه زیرساخت اشاره کرد و سرمایه‌گذاری مداوم و موثر در بهسازی و ایجاد زیرساخت‌‌ها بین‌‌شهری را وظیفه دولت دانست.
در همین رابطه، ختایی که تجربه فعالیت به عنوان معاون عملیات در شرکت چیت‌‌چت کانادا را دارد، گفت: «در آمریکا شرکت‌های بزرگ خرده‌‌فروشی و تجارت الکترونیک مثل ebay و amazon از دولت بابت تحویل کالا به گیرنده نهایی (last-mile delivery) سوبسید دریافت می‌کنند. شرکت ملی پست آمریکا سوبسید جدی در این زمینه می‌دهد تا به وظیفه خود نسبت به پوشش فراگیر جغرافیایی تحویل کالا و خدمات عمل کرده باشد.»
سد قیمت‌گذاری دستوری در مسیر توسعه
به نظر می‌رسد صنعت لجستیک در ایران هنوز از نظر بهینه‌‌سازی هزینه فاصله زیادی با ایده‌‌آل‌‌ها دارد و این موضوع می‌تواند به خاطر قیمت حامل‌‌های انرژی و هدر‌رفت یارانه‌‌های دولت در این خصوص باشد. فرزین فردیس، مدیرعامل هلدینگ سرآوا، با مقایسه میان ایران و ترکیه از نظر کارآمدی شبکه لجستیک، گفت: «قیمت پایین و دستوری سوخت در کشور باعث شده است انگیزه بهینه‌‌سازی و کارآمدسازی ناوگان لجستیک در میان شرکت‌ها وجود نداشته باشد. سهم اندک تجارت الکترونیک در ایران می‌تواند از این منظر مورد بررسی قرار گیرد. همچنان برای مردم صرف می‌کند با ماشین شخصی به بانه و دیگر مناطق مرزی یا مناطق آزاد بروند و حضوری خرید کنند.»
او در ادامه سیاستگذاری نادرست در حوزه سوخت و خودروسازی را مانع اساسی برای توسعه صنعت لجستیک و نوآوری در آن معرفی کرد و گفت: «واقعی‌‌سازی قیمت سوخت و هدفمند کردن یارانه‌‌هایی که در این بخش پرداخت می‌شود، به عنوان یک شاخص اقتصاد کلان می‌تواند به این صنعت رونق ببخشد.» در همین رابطه، حکمی، عضو هیات‌مدیره شرکت کسب و کار «دنیای‌اقتصاد»، نیز ضمن صحه گذاشتن بر چالش‌‌های رگولاتوری برای کسب و کارهای فعال در حوزه تجارت الکترونیک، گفت: «در کنار معضل قیمت حامل‌‌های انرژی در کشور، تورم و سایر متغیرهای اقتصاد کلان، برخورد امنیتی با کسب و کارها باعث شده است تا کمتر بازیگری به فکر ایجاد نوآوری واقعی (Disruption) در حوزه لجستیک بیفتد.»
چالش‌‌های نگهداشت و توسعه ناوگان در آینده نزدیک
اگرچه حمل‌ونقل سریع و ارزان جزو روندهای در حال رشد در بازار تجارت الکترونیک کشور محسوب می‌شود، اما به نظر می‌رسد پایداری این روند مستلزم شناخت و پیش‌بینی آینده است. نامداری در این رویداد به موضوع موتورسیکلت‌‌ها به عنوان بستری که تحقق تحویل فوری و بهینه‌‌سازی در شبکه توزیع را رقم زده است پرداخت و گفت: «ناوگان موتورسیکلت در کشور هم از منظر اقتصادی و هم از منظر منفعت عمومی شرایط هشداردهنده‌‌ای را تجربه می‌کند. از یک‌‌سو، حجم موتورسیکلت‌‌های فرسوده بسیار زیاد و هزینه لازم برای ترمیم و بازسازی آن از عهده صاحبان این وسایل نقلیه خارج است. از سوی دیگر، عدم‌بهسازی این ناوگان هم آینده صنعت لجستیک درون‌‌شهری و هم سلامت موتورسواران و مردم را به خطر می‌‌اندازد.» فردیس، عضو هیات‌رئیسه اتاق بازرگانی تهران، با اشاره به تعارضات متعدد نهادهای تنظیم‌‌گر در کشور و عدم‌همگرایی نهادی برای تسهیل کسب و کار، گفت: «در کشور با مشکلات اساسی در زمینه رگولاتوری مواجه هستیم. علاوه بر چالش‌‌هایی که دوستان اشاره کردند، در کشور ما رگولاتوری زمین بازی را کوچک می‌کند و به خاطر نقص و تعارض در قوانین، کسب و کارها عملا همیشه سردرگم و بلاتکلیف هستند. در چنین شرایطی، ما در حکمرانی فاصله دور و درازی با استفاده از هوش مصنوعی و فناوری داریم. در اتاق بازرگانی تلاش ما این است که این شکاف بزرگ را کاهش دهیم و در جهت کاهش موانع گام برداریم.»
در پایان، ختایی با اشاره به اینکه دولت ایران در ماجرای پیاده‌‌روی اربعین نشان داد مدیریت تردد حجم بالایی از جمعیت بین دو کشور امکان‌‌پذیر است، گفت: «با این اوصاف جای تعجب دارد هنوز امکان انتقال کالا و توسعه تجارت الکترونیک در بیرون از مرزها برای بازیگران ایرانی این حوزه فراهم نشده است.» به نظر می‌رسد همراستا شدن انگیزه با عمل در عرصه رگولاتوری و بخش خصوصی، حلقه گمشده‌‌ای است که وجود آن می‌تواند افق توسعه‌‌پذیری در حوزه لجستیک پایدار و تاب‌‌آور را پیش‌‌روی کشور قرار دهد.
