مرکز پژوهشهای مجلس اعلام کرد
لزوم بازنگری و تخصصیسازی در پارک‌‌‌های علم و فناوری کشور
پردیس؛ پردرآمدترین پارک فناوری کشور
مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان ارائه مدل اولیه دسته‌‌‌بندی پارک‌‌‌های علم و فناوری کشور مبتنی بر شاخص‌‌‌های ارزیابی و عملکرد، یک مدل اولیه را به کمک شاخص‌‌‌های مبتنی بر بهره‌‌‌وری و کارآیی برای پارک‌‌‌هایی پیشنهاد کرده است که درآمدی بیش از یک‌هزار میلیارد تومان (همت) دارند. این مرکز با توجه به نبود استاندارد مشخصی برای ارائه آمار توسط پارک‌‌‌های علم و فناوری، بر لزوم تدوین استانداردها و دستورالعمل‌‌‌های دقیق برای اندازه‌‌‌گیری شاخص‌‌‌های ارزیابی تاکید می‌‌‌کند و جمع‌‌‌آوری داده‌‌‌های پارک‌‌‌های علم و فناوری با جزئیات بیشتر و ارائه آن به نهادهای ارزیاب را برای این کار ضروری می‌‌‌داند.
با این همه و طبق آنچه وزارت علوم تحقیقات و فناوری اعلام کرده است بیش از ۷۳هزار نفر در تمام پارک‌‌‌های علم و فناوری شاغل هستند و مجموع درآمد کل این پارک‌‌‌ها در سال ۱۴۰۰ به حدود ۲۳ همت رسیده است. بد نیست بدانید که بیشترین درآمد کل را پارک فناوری پردیس داشته است، هر چند این عدد با مقدار ۴۲۷ میلیارد تومان گزارش شده به وزارت علوم متفاوت است. بعد از پارک فناوری پردیس، شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان با حدود ۵/۵ همت دومین پارک فناوری پردرآمد کشور در سال 1400 بوده است. در ادامه، به ترتیب پارک‌‌‌های فناوری استان‌‌‌های سمنان، البرز، آذربایجان شرقی، دانشگاه تهران و فارس با پایه درآمد حداقل یک همت به بالا قرار دارند. البته مجموع درآمد حاصل از صادرات پارک‌‌‌های علم و فناوری کشور در سال ۱۴۰۰ نیز ۱۲۳ میلیون دلار بوده که حدود ۹۰درصد آن متعلق به پارک‌‌‌های علم و فناوری با درآمد بیش از یک همت است.
مرکز پژوهشهای مجلس در ادامه گزارش خود به بررسی عملکرد پارک‌‌‌های علم و فناوری منتخب بر اساس شاخص‌‌‌های ارزیابی پرداخته است. این بررسی نشان می‌‌‌دهد که شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان با ۶۴۱ واحد، بیشترین تعداد شرکت‌ها و واحدهای مستقر را نسبت به سایرین دارد و بعد از آن، پارک فناوری آذربایجان شرقی و پردیس به ترتیب با ۴۴۱ و ۳۱۷ واحد در رتبه‌‌‌های بعدی قرار دارند. این گزارش همچنین نشان می‌‌‌دهد که بیشترین تعداد شاغلان را پارک پردیس و شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان در اختیار دارند و رقم آن را در حدود ۸۵۰۰ نفر گزارش کرده‌‌‌اند. البته آمار اشتغال به صورت کلی است و تفکیکی از میزان اشتغال به ازای شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان، واحدهای فناور، استارت‌آپ‌‌‌ها، شتاب‌‌‌دهنده‌‌‌ها و... ارائه نشده است.
این بررسی همچنین نشان می‌‌‌دهد که به طور متوسط ۳۰درصد شرکت‌های مستقر در پارک‌‌‌های منتخب از نوع دانش‌‌‌بنیان هستند. به طور مثال، در پارک فناوری دانشگاه تهران بیش از ۵۰درصد شرکت‌ها از نوع دانش‌‌‌بنیان بوده و پارک‌‌‌های سمنان و آذربایجان شرقی نیز با ۱۱ و ۱۴درصد میزبان کمترین شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان هستند. به طور متوسط حدود ۲۵درصد از شاغلان پارک‌‌‌های فناوری منتخب (با پایه درآمد حداقل یک همت به بالا)، شاغلان بخش تحقیق و توسعه (دارای مدرک تحصیلات تکمیلی) محسوب می‌‌‌شوند. در این میان اما متوسط اشتغال‌زایی در پارک پردیس، سمنان، البرز و دانشگاه تهران نسبت به سایر پارک‌‌‌های فناوری منتخب بالاتر است، اما با قطعیت نمی‌توان گفت این اشتغال‌زایی و روند افزایش سالانه آن ناشی از رشد و بلوغ شرکت‌های نوپا و تبدیل آنها به شرکت‌های بزرگ‌تر است یا به علت افزایش استقرار کسب و کارهای استارت‌آپی و شتاب‌‌‌دهنده‌‌‌ها.
از نظر میزان درآمد صادراتی، شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان با مبلغ 53.5 میلیون دلار، بیشترین درآمد صادراتی را نسبت به سایر پارک‌‌‌های منتخب در سال ۱۴۰۰ داشته است و بعد از آن پارک فناوری پردیس با 16.5 میلیون دلار قرار دارد. همان‌طور که انتظار می‌‌‌رود پارک فناوری پردیس به دلیل درآمد بالا، بیشترین بهره‌‌‌وری نیروی کار را داشته که نزدیک به 2.4 میلیارد تومان به ازای هر نفر در سال است. بااین حال، بهره‌‌‌وری صادراتی شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان با فاصله از دیگر پارک‌‌‌ها در رتبه اول قرار دارد و نزدیک به ۶۴۰۰ دلار به ازای هر نفر در سال است.
بخش دیگری از گزارش مرکز پژوهشهای مجلس به دانش فنی در پارک‌‌‌های فناوری می‌‌‌پردازد که می‌تواند نمادی از مسیر تخصصی شدن این پارک‌‌‌ها باشد. بر اساس این گزارش، متوسط دانش فنی توسعه یافته در پارک فارس حدود 1.4 است؛ یعنی به ازای هر شرکت مستقر در این پارک 1.4 عدد دانش فنی تجاری شده وجود دارد. این نسبت در پارک علم و فناوری البرز و شهرک تحقیقاتی اصفهان برابر با 0.5 است و نشان می‌‌‌دهد که معادل ۵۰درصد شرکت‌های مستقر در این پارک‌‌‌ها توانایی توسعه یک دانش فنی و تجاری‌‌‌سازی آن را دارند. به همین ترتیب در پارک‌‌‌هایی همچون دانشگاه تهران، آذربایجان شرقی و سمنان نیز مقدار این شاخص برابر 0.3 و در پارک فناوری پردیس 0.1 است.
شاخص‌‌‌هایی برای دسته‌‌‌بندی
مرکز پژوهشهای مجلس در این بررسی همچنین تلاش کرده است تا به یک مدل دسته‌‌‌بندی مشخص برای پارک‌‌‌های علم و فناوری برسد؛ مدلی که بر اساس شاخص‌‌‌های بهره‌‌‌وری درآمد کل و صادرات و متوسط دانش فنی تجاری شده است. بر اساس این مدل دسته‌‌‌بندی، پارک‌‌‌های فناوری به سه دسته تحقیقاتی، فناوری و صنعتی تقسیم می‌‌‌شوند. بر اساس این دسته‌‌‌بندی، پارک‌‌‌های تحقیقاتی با آنکه به لحاظ دانش فنی توسعه یافته در وضعیت نسبتا قابل‌‌‌قبولی قرار گرفته‌‌‌اند، اما بهره‌‌‌وری ریالی و دلاری پایینی دارند. ماهیت این پارک‌‌‌ها مبتنی بر تحقیق و توسعه شرکت‌های مستقر است و طولانی بودن روند توسعه دانش فنی و ضعف در انتقال فناوری، از دلایل پایین بودن درآمد و بهره‌‌‌وری آنها به ازای افراد شاغل است. این پارک‌‌‌ها که مهم‌ترین آنها شامل پارک دانشگاه تهران و پارک آذربایجان شرقی هستند، باید جذب سرمایه، اولویت دولت به حمایت از تامین مالی این نوع پارک‌‌‌ها طی یک بازه زمانی مشخص و محدود، تقویت استقرار شتاب‌‌‌دهنده‌‌‌ها، کارگزاران و صندوق‌های پژوهش و فناوری به منظور کمک به انتقال و تجاری‌‌‌سازی فناوری موارد را در دستور کار قرار بدهند.
ویژگی اصلی پارک‌‌‌های فناوری میزان بهره‌‌‌وری صادراتی و متوسط دانش فنی تجاری شده بالای آنهاست. پارک‌‌‌هایی مانند شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان، پارک البرز، سمنان و فارس که درآمد صادراتی‌‌‌شان بخش قابل‌‌‌توجهی از درآمد کل پارک محسوب می‌شود. با این حال بسته به اندازه پارک و اشتغال در آن یا سطح فناوری‌‌‌های توسعه یافته (متوسط یا برتر) بهره‌‌‌وری درآمد کل آنها می‌تواند متغیر باشد. لزوم تمرکز بر تجاری‌‌‌سازی فناوری‌‌‌ها، افزایش سهم مشارکت شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان کوچک و متوسط در زنجیره ارزش، ایجاد زیرساخت‌‌‌های مربوط به پایلوت‌‌‌های فناوری و کارگاه‌‌‌های نیمه صنعتی جهت توسعه کسب و کارهای نوپا، توجه به مالکیت فکری، ثبت اختراعات و برند و تلاش برای استقرار کارگزاران و جذب سرمایه بخش خصوصی در این پارک‌‌‌ها احساس می‌شود.
در پارک‌‌‌های صنعتی یا کسب و کاری، تمرکز اصلی بر اشتغال‌زایی، تولید و درآمدزایی با تکیه بر بازارهای داخلی است. درست به همین دلیل هم بهره‌‌‌وری صادراتی و متوسط دانش فنی تجاری شده در آنها ناچیز است. پارک‌‌‌هایی مانند پارک فناوری پردیس که به دلیل بزرگ بودن، معتبر بودن و داشتن فرصت‌‌‌های جذب سرمایه شرکت‌های بزرگ و بالغ، قابلیت شبکه‌‌‌سازی موثر بین ذی‌نفعان اعم از صنعت، شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان و دانشگاه، شبکه‌‌‌سازی پارک‌‌‌های علم و فناوری با کارکردهای مختلف، ایجاد بسترهای تولید پایلوت و نیمه صنعتی، راه‌‌‌اندازی واحدهای تحقیق و توسعه صنایع بزرگ و تقویت ظرفیت‌‌‌های صادراتی را دارند.
به طور کلی مهم‌ترین شاخص‌‌‌های مورد ارزیابی در گزارش مرکز پژوهشهای مجلس شامل تعداد شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان و واحدهای فناور مستقر در پارک، میزان اشتغال، درآمد کل و صادرات هستند. بررسی تجمیعی شاخص‌‌‌های ارزیابی پارک‌‌‌های علم و فناوری منتخب نشان می‌‌‌دهد که پارک‌‌‌هایی با بهره‌‌‌وری صادراتی بالاتر از ۲۵۰۰ دلاری به ازای هر نفر (معادل ۱۰۰ میلیون تومان) همه در شاخص متوسط دانش فنی و فناوری تجاری شده نسبتا موفق عمل کرده‌‌‌اند و در مقابل، توسعه دانش فنی و تجاری‌‌‌سازی لزوما موجب افزایش بهره‌‌‌وری صادراتی آنها نمی‌شود. به این ترتیب است که در پارک‌‌‌های علم و فناوری دانشگاه تهران و آذربایجان شرقی با وجود آنکه حداقل ۳۰درصد شرکت‌های مستقر دارای یک دانش فنی توسعه یافته هستند، اما بهره‌‌‌وری صادراتی ندارند و همچنین درآمد کل آنها هم زیاد نیست و به نظر می‌رسد بخشی از این نتایج ناشی از فضای غالب و کارکرد حاکم بر پارک باشد.
بررسی اطلاعات به دست آمده از ارزیابی شاخص‌‌‌ها نشان می‌‌‌دهد درآمد پارک فناوری پردیس و درنتیجه بهره‌‌‌وری ریالی آن به طور قابل‌‌‌توجهی بالاتر از سایر پارک‌‌‌های منتخب و متوسط دانش فنی تجاری شده آن (۱۰ درصد) از همه پارک‌‌‌ها کمتر است که بر درآمد صادراتی و بهره‌‌‌وری صادراتی آن اثر منفی داشته است. این پارک درآمد غیررسمی حاصل از صادرات شرکت‌های مستقر را نزدیک به درآمد صادراتی رسمی آن عنوان کرده است، اما حتی با لحاظ کردن صادرات غیررسمی نیز نسبت درآمد صادراتی به درآمد کل این پارک حدود ۷درصد است. در این گزارش تاکید شده است که پارک فناوری پردیس بسترهای لازم را برای حضور ۳۴ درصدی شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان و همچنین تعداد زیادی از کسب و کارهای نوپا و شتاب‌‌‌دهنده‌‌‌ها فراهم ساخته و اشتغال‌زایی آن بالاست. به هر صورت خروجی حاصل (تمرکز بر درآمدزایی و اشتغال‌زایی) نشان می‌‌‌دهد این پارک در دسته‌‌‌بندی پارک‌‌‌های علم و فناوری، یک پارک صنعتی (کسب و کاری) و تولیدمحور است و شرکت‌های مستقر در آن دارای فناوری‌‌‌های بالغ شده و متمرکز بر بازارهای داخلی هستند.
