همزمان با فیلترینگ گسترده پلتفرم‌های خارجی، وزیر ارتباطات کاربران را به استفاده از ظرفیت‌های داخلی فراخواند
پرواز در محدوده پلتفرم‌های بومی
با این‌حال بررسی‌های انجام شده توسط موسسه پژوهشی بتا، نشان می‌دهد که محدودیت‌های اجباری اخیر، در عمل تاثیری در کاهش انتشار محتوای مرتبط با تجمعات در سه پلتفرم تلگرام، اینستاگرام و توییتر نداشته و تنها شانس دیده شدن آنها توسط دیگر کاربران را تا حدی کم کرده است. از سوی دیگر نیز بسیاری از کاربرانی که اخیرا اقدام به نصب پلتفرم‌های داخلی کرده‌اند، صرفا از آن برای مبادله پروکسی و دیگر ابزارهای دور زدن فیلتر استفاده کرده‌اند. همزمان با اعمال محدودیت‌های شدید اینترنتی در هفته‌های اخیر و قطع دسترسی به پلتفرم‌های خارجی به دلایل امنیتی، شمار زیادی از متخصصان حوزه آی‌تی نیز به دلایل نامعلوم بازداشت شده‌اند. اکثر این فعالان در زمره کسانی بوده‌اند که در مدت اخیر، برای شفاف شدن ابعاد فنی مدل‌های جدیدی که برای فیلتر اطلاعات بر شبکه اعمال می‌شود، تلاش کرده‌اند و حالا در شرایط فعلی، بیم آن می‌رود که زمینه برای گردش آزاد اطلاعات و دسترسی به اینترنت بین‌الملل بیش از پیش محدود شود.
تحمیل محدودیت‌ها به کاربران
اگرچه پیش‌تر نیز بارها از لزوم توسعه هرچه سریع‌تر شبکه ملی اطلاعات صحبت شده بود، اما حالا و همزمان با اوج گرفتن محدودیت‌های اعمال شده بر پلتفرم‌های خارجی، بار دیگر گروهی از نمایندگان مجلس با احضار وزیر ارتباطات، شرایط توسعه این شبکه را جویا شدند. در نشست مشترک کمیسیون‌های صنایع و معادن و فرهنگی مجلس با وزیر ارتباطات، وی میزان پیشرفت شبکه ملی اطلاعات را ۵۰ درصد اعلام کرد و هدف توسعه این شبکه را ایجاد بستری پرسرعت، باکیفیت، مستقل و امن در «گستره جغرافیایی ایران» دانست تا زمینه برای ارائه خدمات پرسرعت و باکیفیت به مردم فراهم شود. در مدت اخیر که شبکه‌های اجتماعی محبوبی مانند اینستاگرام و واتس‌اپ به فهرست پلتفرم‌های فیلتر شده در کشور اضافه شده‌اند و شبکه اینترنت بین‌الملل با محدودیت گسترده مواجه است، وزیر ارتباطات از زمان اتمام این محدودیت‌ها اظهار بی‌اطلاعی کرده و البته با تاکید بر اینکه تمام سرورها و خدمات داخلی کشور به صورت ۱۰۰ درصدی در حال فعالیت هستند، از مردم خواسته تا از این ظرفیت‌ها برای پیشبرد کارهای خود استفاده کنند، این درحالی است که چنین پلتفرم‌هایی در عمل توان فنی جایگزینی با نمونه‌های خارجی را ندارند، محدود به جغرافیای ایران هستند و محدودیت‌های سلیقه‌ای متعددی نیز در پالایش محتوای ارائه شده بر این بسترها اعمال می‌شود. از سوی دیگر، در حالی این روزها مکررا از کسب‌وکارها دعوت می‌شود تا فعالیت خود را در پلتفرم‌های داخلی دنبال کنند که ظاهرا هیچ توجهی به تلاش‌های چندین ساله آنها برای تولید و انتشار محتوای مناسب و جلب‌توجه و همراهی مخاطبان بر بستر شبکه‌های اجتماعی - که حالا فیلتر شده‌اند- نمی‌شود.
مانور حداکثری سیاستگذاران این حوزه بر پلتفرم‌های داخلی فعال بر بستر شبکه ملی اطلاعات در حالی انجام می‌شود که در تمام این مدت، کاربران بارها بی‌میلی خود را به جایگزینی دستوری و الزامی پلتفرم‌های خارجی با نمونه‌های مشابه داخلی ابراز کرده‌اند و از طرفی پلتفرم‌های فیلتر شد‌ه‌ای مانند تلگرام و توییتر، همچنان در صدر فهرست پلتفرم‌های محبوب مورد استفاده کاربران ایرانی قرار دارند. معدود کاربرانی نیز که در مدت اخیر تلاش کرده‌اند کسب‌وکار خود را به کانال‌های داخلی منتقل کنند تا نبض زندگی و فروشگاه خود را حفظ کنند، با چنان سختگیری‌هایی مواجه شدند که از همان ابتدا دل‌زده شده‌اند؛ اخیرا مالک یکی از فروشگاه‌های پوشاک با انتشار عکسی در توییتر، از مسدود شدن کانال خود در یک پلتفرم پیام‌رسان بومی خبر داد. وی با بیان اینکه دلیل مسدود شدن فروشگاه وی انتشار محتوای ترویج‌دهنده «برهنگی» عنوان شده است، گفت: عکس مورد بحث، صرفا تصویری از یک شلوار معمولی بود که برای مشاهده تنخور آن لباس به نمایش درآمده بود.
مقاومت در برابر خواست جمعی
در روزهای اخیر و به خواست وزارت کشور و نهادهای امنیتی، محدودیت‌های قابل‌توجهی بر پلتفرم‌های خارجی ایجاد شده است. با این‌حال، این محدودیت‌ها نیز مانند محدودیت‌هایی که پیش‌تر بر پلتفرم‌هایی مانند توییتر و تلگرام اعمال شد، نتوانسته کاربران را از حضور و فعالیت در این پلتفرم‌ها ناامید کند و کاربران با سختی چند برابری و از طریق انواع ابزارهای دور زدن فیلترینگ، راهی برای فعالیت در این پلتفرم‌ها پیدا می‌کنند. گذشته از آنکه منابع مختلفی از رشد چند میلیونی تعداد کاربران تلگرام پس از اعمال محدودیت‌های اخیر خبر می‌دهند، داده‌های ارائه شده توسط مرکز پژوهشی بتا (مرکزی برای تحلیل داده‌های منتشر شده بر بستر شبکه‌های اجتماعی) نیز مهر تاییدی بر این حقیقت است که با محدودیت‌های اجباری نمی‌توان جلوی خواست کاربران ایستاد.
بررسی‌های انجام شده توسط این مجموعه نشان می‌دهد که فیلترینگ، نقش چندانی در کاهش انتشار حجم محتوای تولید شده در سه پلتفرم تلگرام، اینستاگرام و توییتر درباره تجمعات نداشته است و تنها باعث شده میزان دیده شدن (reach) این محتواها کمتر شود که بخش زیادی از آن نیز به دلیل قطعی‌های طولانی مدت اینترنت کاربران است و احتمالا با بازگشت اینترنت به شرایط عادی، باز هم بازدید این پلتفرم‌های فیلتر شده به حالت عادی برگردد. طبق بررسی‌های این مرکز، از آغاز فیلترینگ، بیشتر کسب‌وکارهای فعال در اینستاگرام به حالت تعطیل درآمده و ضرر مالی قابل توجهی را متحمل شده‌اند. اگرچه مدافعان بومی‌سازی خدمات ارتباطی دیجیتال مدعی هستند که امکانات شبکه‌های اجتماعی داخلی به مراتب از نمونه‌های مشابه خارجی آنها بهتر است، اما خروجی تحلیل‌های انجام شده این مرکز نشان می‌دهد که هیچ‌کدام از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی، ظرفیت فنی و اعتماد لازم برای میزبانی کسب‌وکارهای مجازی را ندارند.
سدی در مسیر گردش آزاد اطلاعات
اینترنت و شبکه جهانی وب با هدف کمرنگ کردن محدودیت‌های جغرافیایی و تسهیل ارتباط افراد در سراسر دنیا ظهور کرد. با این‌حال اکنون سیاستگذاران ارتباطی کشور - با هدفی کاملا متضاد آن- شبکه ملی اطلاعات را جایگزینی برای اینترنت جهانی می‌دانند. آنها انتظار دارند پلتفرم‌هایی که فعالیت آنها محدود به مرزهای جغرافیایی ایران است به سادگی جایگزین بسترهای ارتباطی بین‌المللی شوند. اکنون در حالی مدافعان ملی‌سازی شبکه ارتباطی بر لزوم تقویت زیرساخت‌ها برای پاسخ به نیاز کاربران داخلی تاکید می‌کنند که گویا اصلی‌ترین مشکل کاربران در استفاده از پلتفرم‌های بومی تنها همین است و محدودیت‌های فنی و عملکرد ضعیف این پلتفرم‌ها نادیده گرفته شده و ابدا توجهی به بی‌اعتمادی کاربران به این پلتفرم‌ها و خلأ جدی حفظ حریم خصوصی در این شبکه داخلی نمی‌شود. پیش‌تر امیر ناظمی، رئیس سابق سازمان فناوری اطلاعات کشور در نشستی بر آسیب‌های مسدودسازی پلتفرم‌های ارتباطی خارجی تاکید کرده و گفته بود: «با مسدودسازی شبکه‌های اجتماعی خارجی، غلبه گفتمانی را از دست خواهیم داد و به نوعی میدان را خالی می‌کنیم.» به اعتقاد ناظمی، در حوزه پلتفرم‌سازی، سناریویی می‌تواند موفق باشد که امکان مسدودسازی سایر پلتفرم‌ها را نداشته باشد؛ چرا که در صورت مسدودسازی پلتفرم‌های خارجی، اعتماد عمومی از دست می‌رود. گواه این بی‌اعتمادی اتفاقی است که در روبیکا افتاد؛ کمتر از یک سال پیش، این پلتفرم - که برخی آن را جایگزینی مناسب برای شبکه اجتماعی اینستاگرام می‌دانند- در حرکتی گسترده، اقدام به ساخت اکانت‌هایی جعلی به نام بسیاری از چهره‌های سرشناس کرد و محتوای منتشر شده در اکانت اینستاگرام آنها را عینا و بدون اجازه در پلتفرم خود کپی و منتشر کرد. اگرچه در نهایت هیچ‌گاه مشخص نشد که این حرکت تنها به اراده خود صاحبان پلتفرم انجام شده بود یا گروهی از کاربران اقدام به این کار کرده بودند، اما همین مورد مثال واضحی از خلأ امنیت اطلاعاتی و ضعف جدی در زمینه تولید محتوای مناسب برای پلتفرم‌های داخلی است.
گذشته از تاکید حداکثری به استفاده از پلتفرم‌های داخلی با ضعف‌ها و محدودیت‌های مختلف، حالا حرکت دیگری نیز آغاز شده که کاربران را نسبت به تداوم دسترسی آزاد به اطلاعات نگران کرده است. در تمام روزهایی که طرح صیانت در صدر اخبار رسانه‌ها قرار داشت، بارها و بارها صدای اعتراض جمع گسترده‌ای از متخصصان آی‌تی و فعالان فضای مجازی بلند شد. آنها با استناد به تحلیل‌های کارشناسی و نقد فنی این طرح، انتقادات جدی به اجرای طرح صیانت کردند و نقش پررنگی در روشن شدن ابعاد مختلف اجرای این طرح و اثرات آن بر فضای مجازی ایران داشتند و در نهایت همین جریان باعث آگاهی جامعه و فعالان کسب‌وکارهای مجازی نسبت به این طرح و مسکوت ماندن روند تصویب آن شد. حالا اما با انگیزه تامین امنیت ملی عملا این طرح در حال اجرا در فضای مجازی کشور است، با این حساب و با گمانه‌زنی‌هایی که درباره احتمال ضعیف رفع فیلترینگ پلتفرم‌های محبوبی مانند اینستاگرام و واتس‌اپ - حتی پس از فروکش کردن ناآرامی‌ها -وجود دارد به نظر می‌رسد فضای مجازی کشور در ماه‌های پیش‌رو به فضایی بسته‌تر از آن چیزی که در طرح صیانت پیش‌بینی شده بود تبدیل شود.
