آیا شبکه‌های اجتماعی داخلی می‌توانند جایگزین نمونه‌های بین‌المللی شوند؟
تکرار بومی‌سازی شبکه‌های اجتماعی
اتلاف وقت و سرمایه یا ساماندهی کسب‌وکارهای مجازی؟
همزمان با بروز اختلالات گسترده در اينستاگرام، دبير شوراي عالي فضاي مجازي بر توسعه و جايگزيني شبکههاي اجتماعي داخلي تاکيد کرده است
در یک هفته گذشته کاربران ایرانی اینستاگرام اختلالات گسترده و بعضا قطعی‌های مکرری را تجربه کردند. این اختلالات حتی به حدی رسید که کاربران برای باز کردن و بارگذاری صفحه‌های اینستاگرام ناچار به استفاده از فیلترشکن‌ها شدند، در حالی که این شبکه اجتماعی تا حالا از فیلترینگ در امان مانده است. در ماه‌های اخیر اختلالات اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به معضلی بزرگ برای مردم و به خصوص کسب‌وکارهای مجازی تبدیل شده است.
این در حالی است که بسیاری از افراد پس از شروع همه‌گیری کووید-۱۹، فعالیت‌های تجاری خود را به بستر شبکه‌های اجتماعی برده یا برای راه‌اندازی چنین کسب‌وکارهایی، هزینه و وقت صرف کرده‌اند؛ سرمایه‌هایی که حالا با وجود اختلالات تکراری و ادامه‌دار، به‌شدت در معرض خطر قرار گرفته‌اند. درست در چنین شرایطی دبیر شورای عالی فضای مجازی و رئیس مرکز ملی فضای مجازی، روز شنبه و در نشست شورای اداری استان مازندران در ساری، بر اهمیت ساخت نرم‌افزارها و شبکه‌های اجتماعی داخلی تاکید کرده است. موضوعی که همزمانی آن با اختلالات اخیر می‌تواند معنادار بوده و البته زنگ خطری برای ادامه فعالیت کسب‌وکارهای مجازی و فعال بر بستر شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام باشد.
شکست‌های مکرر پروژه‌های بومی
کاربران ایرانی خاطره خوبی از راه‌اندازی و فعالیت شبکه‌های اجتماعی داخلی نداشته و این شبکه‌ها هرگز نتوانستند آن‌طور که باید نظر کاربران را به خود جلب کنند. ابوالحسن فیروزآبادی روز شنبه با اشاره به اهمیت ساخت نرم‌افزارها و شبکه‌های اجتماعی داخلی گفت: «اگر از ساخت شبکه‌های اجتماعی داخلی غافل شویم، کاربران داخلی به عنوان مصرف‌کننده از فرهنگ کشورهای بیگانه در نرم‌افزار خارجی الگوبرداری خواهند کرد. در حال حاضر ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار واحد صنفی مجازی در کشور تنها در اینستاگرام فعال است که واکاوی این رقم نشان می‌دهد که فعالیت اقتصادی متصدیان این مشاغل در این فضا از تعداد واحدهای صنفی حقیقی کشور بیشتر است. در بسیاری از کشورها بخش خصوصی به‌دنبال بهره‌مندی از فرصت‌هاست، اما در ایران بخش خصوصی توانمند در این حوزه نداریم که این موضوع باعث شده در زمینه شکل‌گیری سکوها ضعف داشته باشیم و بعضا با نبود قانون صحیح در این فضا روبه‌رو باشیم که باید هرچه سریع‌تر در مسیر اصلاح آن و استفاده از پتانسیل‌های موجود در کشور گام برداشته شود.» رئیس مرکز فضای مجازی ادامه داد: «در آینده نزدیک با انفجار مشاغل در فضای مجازی روبه‌رو خواهیم شد، چرا که با اجرای پروژه‌هایی مثل اینترنت اشیا و همچنین سرمایه‌گذاری‌هایی که در کشورهای بزرگ -همچون سرمایه‌گذاری هزار میلیارد دلاری در آمریکا- برای صنعت نیمه‌هادی در حال انجام است، به زودی شاهد انفجار سخت‌افزاری در فضای مجازی نیز خواهیم بود که اینها برای به‌کارگیری در زندگی بشری نیاز به نرم‌افزارهای کاربردی دارند که در هر کشور باید توسط مردم آن کشور بومی‌سازی شود و اگر در ساختار دولتی این اصلاحات انجام نشود، فقط مصرف‌کننده بوده و پیرو سبک زندگی غربی خواهیم شد.»
دبیر شورای عالی فضای مجازی کشور در این نشست بر ساماندهی مشاغل فعال بر بستر شبکه‌های اجتماعی تاکید کرد و افزود: «با توجه به گسترش روزافزون مشاغل در این فضا، برای افزایش رضایتمندی و کیفیت خدمات به کاربران، ساماندهی مشاغل در این حوزه اجتناب‌ناپذیر است. باید به توسعه اقتصادی در فضای مجازی اهمیت دهیم؛ چرا که اشتغال‌زایی در این حوزه به‌طور حتم راحت‌تر از شرایط حقیقی با ساخت پالایشگاه و واحدهای صنعتی و تولیدی است. ایجاد اشتغال در این حوزه به سرمایه‌گذاری زیادی نیاز ندارد. در شرایط فعلی کشور که رشد دارایی و سرمایه در آن پایین است، سرمایه‌گذاری در این حوزه بسیار حائز اهمیت است، چرا که بازگشت سرمایه در آن بسیار سریع بوده و زیر یک سال اتفاق خواهد افتاد.» با تمام اینها اما فیروزآبادی درباره اینستاگرام و سایر شبکه‌های اجتماعی و اختلالات پیرامون آنها در این نشست صحبتی نکرده است. در واقع بحث ساخت و توسعه نرم‌افزارها و شبکه‌های اجتماعی داخلی در حالی مطرح شده است که در ماه‌های اخیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای کاربران ایرانی سخت‌تر شده و آنها هر روز با اختلالی جدید مواجه هستند. اما تجربه ثابت کرده که فشار به کاربران برای استفاده از شبکه‌های داخلی نه‌تنها جوابگو نبوده است، بلکه کیفیت و ساختار شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های داخلی تاکنون نتوانسته رضایت کاربران را جلب کرده و آنها را برای مهاجرت از شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی قانع کند. سال‌هاست که از فعالیت شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی می‌گذرد و تجربه خوب کاربران دنیا از خدمات و امکانات این شبکه‌ها باعث شده است که نیاز به بومی‌سازی و موازی‌کاری‌ها در این زمینه کمتر احساس شود.
مرور تجربه فیلترینگ تلگرام در ایران نشان می‌دهد که چنین اقداماتی نه‌تنها بی‌نتیجه خواهد بود، بلکه صرفا به اتلاف وقت و سرمایه منجر خواهد شد. همزمان با فیلترینگ تلگرام، پیام‌رسان‌های داخلی مانند سروش به عنوان جایگزین راه‌اندازی و معرفی شدند و با وجود فشار دستگاه‌های دولتی به استفاده از این پیام‌رسان‌ها، آنها نتوانستند رضایت کاربران را جلب کرده و اتفاقا باعث رشد استفاده از فیلترشکن‌ها و در نهایت افزایش تعداد کاربران ایرانی تلگرام شدند. موتور جست‌وجوی اینترنتی بومی یوز هم که قرار بود جایگزین گوگل شود و سرمایه‌های کلانی هم صرف راه‌اندازی آن شد، نمونه خوبی در این زمینه است. این جست‌وجوگر بومی که طبق اعلام معاون برنامه‌ریزی وقت وزارت ارتباطات ۷ میلیارد تومان برای ساخت و راه‌اندازی آن صرف شده بود، در خرداد سال گذشته به صورت رسمی غیرفعال شد. پلتفرم روبیکا هم مدتی است که با پرداخت هزینه برای تولید محتوا به کاربرانش، سعی در جلب نظر و افزایش فعالیت آنها در این شبکه دارد. این شبکه که تلاش می‌کند فضایی مشابه اینستاگرام برای خود ایجاد کند، با استفاده از اطلاعات شخصی کاربران و ایجاد حساب‌های کاربری غیر واقعی همان تعداد کم کاربرانش را هم از دست داده است. در واقع ضعف این پلتفرم زمانی نمایان شد که حساب‌های کاربری جعلی از افراد معروف در این شبکه ایجاد شد، اما همین افراد اعلام کردند که هیچ حسابی در این شبکه ندارند.
رقابت یا حذف و محدودیت
به‌طور کلی سرعت بارگذاری صفحات و حتی ارسال پیام در شبکه‌های اجتماعی کاهش یافته و این اتفاق باعث نارضایتی کاربران و کسبوکارها شده است. آمار و داده‌های رادار آروان هم این موضوع را تایید می‌کنند. حالا بسیاری از کارشناسان و کاربران معتقدند که این اختلالات در کنار اظهارنظرهای این‌چنینی، تنها به معنای اجرای خاموش و بی‌سر و صدای طرح صیانت است.
وحید کمانی، یکی از کارشناسان حوزه فناوری اطلاعات به تازگی در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» عنوان کرد که اختلالات موجود، موضوع جدیدی نیست و پیش‌تر نیز در مسدودسازی برخی پلتفرم‌ها مانند وایبر به‌کار رفته بود. کمانی گفت: «در این حالت بدون آنکه آن پلتفرم فیلتر شود، مسیر ارتباطی داده‌های آن را به قدری محدود می‌کنند که درخواست‌های زیادی مجبور باشند از یک مسیر ارتباطی کوچک و کم‌ظرفیت عبور کنند و این باعث می‌شود بدون فیلتر شدن یک پلتفرم، کیفیت ارتباط به پایین‌ترین حد ممکن برسد. اگرچه گاهی گمان می‌رود که این مشکل به دلیل کندی اینترنت یا کمبود پهنای باند است، اما واقعیت می‌تواند این باشد که راهی برای عبور داده وجود ندارد و اجبارا در صف قرار گرفته است.»
رضا الفت‌نسب، دبیر اتحادیه کشوری کسب‌وکارهای مجازی هم با تاکید بر اراده جدی برای جایگزینی شبکه‌های اجتماعی داخلی با نمونه‌های خارجی و بیهوده بودن این اقدامات به «دنیای اقتصاد» گفت: «مدت زیادی است که تصمیم گرفته‌اند تا شبکه‌های اجتماعی داخلی را جایگزینی برای شبکه‌های خارجی قرار دهند. در حال حاضر شبکه‌های اجتماعی داخلی متعددی وجود دارند، اما نکته قابل‌توجه این است که چرا این شبکه‌ها مورد استقبال مردم قرار نمی‌گیرد؟ کسبوکارها به‌دنبال فضایی هستند که در آن ترافیک کافی وجود داشته باشد و حضور کاربران در این فضا برای آنها به‌شدت حائز اهمیت است؛ چرا که تنها در این صورت محصولات‌شان دیده می‌شود و می‌توانند خدمات خود را عرضه کنند. کسبوکارها صرفا به‌دنبال شبکه اجتماعی خاصی نیستند و تنها هدف‌شان توسعه و دیده شدن محصولات‌شان است.» او با اشاره به اینکه در حال حاضر ترافیک کافی در اینستاگرام وجود دارد، ادامه داد: «متاسفانه هنوز فضای خوبی ایجاد نشده است که کسبوکارها بتوانند فعالیت‌شان را در شبکه‌های اجتماعی داخلی ادامه دهند. مردم هم تمایل دارند از شبکه‌ای استفاده کنند که دوستان، همکاران و شهروندان در آن حضور دارند.»
الفت‌نسب معتقد است که شبکه‌های اجتماعی داخلی نباید جایگزین نمونه‌های خارجی یا باعث مسدودی دسترسی به آنها شوند. او می‌گوید: «شبکه‌های اجتماعی داخلی نباید طوری غالب شوند که در پی آن تصمیم به مسدود شدن شبکه‌های اجتماعی خارجی گرفته شود؛ چرا که این کار تنها نتیجه عکس می‌دهد. باید در کنار شبکه‌های خارجی، برای شبکه‌های داخلی جذابیت ایجاد شود. مسوولان می‌توانند مشوق‌هایی برای استفاده کاربران از شبکه‌های داخلی در نظر بگیرند؛ برای مثال اگر کسبوکارها، محصولات‌شان را در این شبکه‌ها عرضه کنند، از پرداخت مالیات ارزش‌افزوده معاف می‌شوند. این امتیاز به کسبوکارها و حتی کاربران، برای استفاده از این شبکه‌ها انگیزه می‌دهد. فشار برای استفاده از شبکه‌های اجتماعی داخلی و کاهش پهنای باند بین‌الملل نمی‌تواند مردم را به سمت استفاده از شبکه‌های داخلی سوق دهد. در عوض، این اتفاق باعث منفی شدن نگاه مردم به شبکه‌های اجتماعی داخلی هم می‌شود.»
دبیر اتحادیه کشوری کسب‌وکارهای مجازی ادامه داد: «تعداد زیادی از افراد بعد از کرونا در بستر اینستاگرام فعالیت می‌کنند. طبق آخرین آمار رسمی اعلام شده در دولت قبل، بیش از یک میلیون نفر در فضای اینستاگرام تجارت می‌کنند. با توجه به همه‌گیری کرونا و تعطیلی بسیاری از کسب‌وکارهای فیزیکی، این آمار افزایش هم پیدا کرده است. بسیاری از کسب‌وکارهایی که به‌طور رسمی و فیزیکی فعالیت می‌کنند، در شبکه‌های اجتماعی هم فعال هستند.»
او درباره تاثیر اختلالات اخیر اینترنتی بر فعالیت کسب‌وکارهای مجازی گفت: «اختلال‌های اخیر به‌طور غیر قابل‌انکاری ضربات زیادی به این کسبوکارها وارد کرده و می‌کنند. در حال حاضر پلتفرم‌های جایگزینی که مورد پسند مردم باشند، وجود ندارند. من اعتقاد دارم که در کنار پلتفرم‌های خارجی موجود، پلتفرم‌های داخلی که توسط بخش خصوصی واقعی ساخته شوند، می‌توانند رقابت خوبی ایجاد کنند؛ کما اینکه اکنون کافه‌بازار و مایکت را در کنار پلی‌استورهای خارجی داریم.»
رضا الفت‌نسب درباره ساماندهی کسب‌وکارهای مجازی گفت: «ساماندهی فضای مجازی مساله حائز اهمیتی است، اما از همه مهم‌تر نحوه انجام و جزئیات آن است؛ برای مثال افراد و کسب‌وکارهایی که در اینستاگرام فعالیت می‌کنند می‌توانند به‌طور اختیاری هویت‌شان را احراز کنند تا کاربران از آن دسته کسب‌وکارهایی خرید کنند که احراز هویت اختیاری را انجام داده‌اند. ساماندهی شبکه‌های اجتماعی باید به صورت خوداظهاری باشد. در کنار این موضوعات باید یک فرهنگ‌سازی عمومی هم انجام شود تا کسانی که تصمیم به خرید از این شبکه‌ها را دارند، از کسب‌وکاری خرید کنند که احراز هویت شده است. در این صورت کسب‌وکارهایی که قصد فعالیت سالم دارند، هویت‌شان را احراز می‌کنند و کاربران هم با خیال آسوده‌تری از آنها خرید می‌کنند. این ساماندهی به‌طور حتم نباید توسط دولت انجام شود. در حال حاضر ما خودمان این کار را در بخش خصوصی آغاز کرده‌ایم.» اظهارات کارشناسان و رفتار کاربران به وضوح نشان می‌دهد که اعمال هر نوع محدودیتی مانند فیلترینگ و حذف شبکه‌های اجتماعی خارجی، نمی‌تواند افراد را به استفاده از شبکه‌های اجتماعی داخلی سوق دهد. اختلالات گسترده و مکرر و ایجاد محدودیت در پهنای باند بین‌الملل، تنها به ادامه حیات کسب‌وکارهای مجازی ضربه زده و جلوی توسعه و رشد اقتصاد دیجیتال را می‌گیرد.
