برای آینده یک کُره بنام زمین

عبدالعظیم آقاجانی

گرم شدن کره زمین و مسابقات ژئوپولتیکی در قطب شمال و ترسیب کربن

امروز کسی نیست که شخصی به نام آرتور چیلینگراوف را در روسیه نشناسد. او تبدیل به یک قهرمان ملی شده و شهرت و محبوبیتی همانند یوری گاگارین، اولین فضانورد روسیه و جهان پیدا کرده است. او اولین کسی است که در سال ۲۰۰۷ از شکافی که در یخ‌های قطب شمال ایجاد شد، استفاده کرده و با زیردریایی در عمق ۳۵۰۰ متر و در نقطه صفر قطبی، درست در مرکز تقاطع نصف‌النهارات، پرچم روسیه را بر زمین و کف اقیانوس منجمد شمالی نشاند.

بدون شک این اقدام آرتور چیلینگراوف نقطه عطفی در فعالیت‌های ژئوپولتیکی پنج کشور همجوار قطب شمال یعنی آمریکا، روسیه، کانادا، نروژ و دانمارک که در حقیقت خود را به نوعی مالک قطب شمال می‌دانند، گردید.

هرچند به موجب مقررات، حقوق بین‌المللی عمومی سرزمین فلات قاره هر کشور به میزان ۱۲ مایل دریایی، معادل ۲۰کیلومتر از خط ساحلی تعریف شده است، لیکن به موجب همین مقررات، کشورها حق مالکیت بر منابع زیرزمینی سرزمین‌های مجاور خود را مشروط بر اینکه با حقوق کشورهای همسایه تعارض نداشته باشد تا فاصله ۲۰۰مایلی از خط ساحلی دارند و کشورهایی که در حاشیه قاره‌ها مستقر شده‌اند حتی در صورتی که مشخصات و مقتضیات زمین‌شناسی، نشان‌دهنده ادامه یافتن سرزمین قاره‌ای تا کف طبیعی اقیانوسی باشد می‌توانند بر منابع زیرزمینی سرزمین‌های قاره‌ای متصل به کشور خود، حتی فراتر از فاصله ۲۰۰ مایلی اعمال مالکیت کرده و بهره‌برداری کنند.

به همین جهت آب شدن یخ‌های قطب شمال و عریان شدن آب‌های این خلیج بزرگ و محدود بین ۵ کشور، موجب شده تا کشورهای همجوار قطب شمال، شروع به نقشه‌برداری و مطالعات جغرافیایی کف اقیانوس کرده و‌درصدد پیدا کردن دلایل و مدارک و مستنداتی همچون نقشه‌های توپوگرافی برای الحاق سرزمین‌های کف اقیانوس به کشورهای خود باشند. زیرا حسب مطالعات انجام شده، یک چهارم منابع نفت و گاز کشف نشده جهان در کف اقیانوس منجمد شمالی قرار دارد و علت فعالیت کشورهای مجاور، مالکیت یافتن بر این منابع عظیم انرژی و توسعه قلمرو جغرافیایی است، از این رو ملاحظه می‌شود هر یک از کشورهای مجاور در حوزه فعالیت خود اقدام به حفر ده‌ها حلقه چاه‌های نفت و گاز کرده و در برخی از این حوزه‌ها نیز دعاوی و اختلافات جدید و متعارضی بین کشورها طرح شده است.

شکی نیست که نتیجه نهایی این قبیل مسابقات اکتشافی در کف اقیانوس قطب شمال با استخراج هیدروکربورها و سپس مصرف و احتراق آنها، موجبات افزایش گازهای گلخانه‌ای و گرم شدن بیشتر کره زمین و ذوب شدن سریع‌تر قطبی را فراهم خواهد آورد. تغییر آب و هوای کره زمین و گرم شدن تدریجی آن پدیده‌ای خطرناک و تهدیدکننده برای جوامع بشری است و چنانچه فعالیت‌های بی‌پروای صنعتی بشر ادامه یابد، بقای نسل‌های آتی به خطر خواهد افتاد. مطالعه دانشمندان نشانگر این واقعیت است که همه ساله حدود شش‌میلیارد تن آلودگی کربنی در نتیجه فعالیت‌های بشری وارد اتمسفر زمین می‌شود.

نگاهی گذرا بر یافته‌های مطالعات ماهواره‌ای و بررسی روند ذوب یخ‌های قطب شمال، حاکی از آن است که یخ‌های قطب شمال (برخلاف پیش‌بینی‌های قبلی که دوره ذوب یخ‌ها یکصدسال برآورد شده بود) تا قبل از سال ۲۰۳۰ کاملا ذوب خواهد شد، زیرا سطح گسترش یخ‌ها در سال ۱۹۸۰، حدود ۱/۳‌میلیون مایل‌مربع بوده که به ترتیب در سال ۱۹۹۰ به ۳۹/۲ و سال ۲۰۰۵ به ۱۶/۲ و سال ۲۰۰۸ به ۸۱/۱میلیون مایل‌مربع کاهش یافته است.

تغییرات آب و هوایی زمین، تاثیرات نامطلوب دیگری را در تولید و گسترش توفان‌ها و گردبادهای مخرب دریایی و وقوع فجایع طبیعی همچون سیل و خشکسالی برجای گذاشته است که روند شکل‌گیری آن رو به گسترش است.

دانشمندان عقیده دارند که ذوب شدن یخ‌های قطبی همزمان با وقوع توفان‌های دریایی خطرناک و سایر پدیده‌های نامساعد طبیعی به علت تجمع گازهای کربن‌دار نظیر منوکسید کربن (CO)، دی‌اکسیدکربن (CO۲)، متان (CH۴) و بخار آب و... در جو کره زمین موجبات تشکیل سقف و پوششی گلخانه‌ مانند را فراهم آورده و این گازها همانند پوششی از خروج بخشی از اشعه و گرمای خورشید جلوگیری کرده و گرمای بیشتری از خورشید را زیر این سطح گلخانه‌ای مانند نگه می‌دارند. در حالی که قبل از شدت یافتن فعالیت‌های صنعتی، بخشی از گرما و نور خورشید در اثر تشعشات خورشیدی به تله افتاده است.

همچنین دانشمندان معتقدند که برای جلوگیری از این روند، تجزیه گازهای گلخانه‌ای و جذب و انبار کردن کربن موجود در فضا، ضرورت دارد.

تحقیقات علمی و نگرانی‌های روزافزون دانشمندان کشورهای مختلف جهان در خصوص افزایش بی‌رویه گازهای گلخانه‌ای و گرم شدن بیشتر کره زمین و تاثیرات نامطلوب آن موجب پیگیری این مساله مهم از سوی سازمان ملل متحد شده و نهایتا با توجه به اجماع جهانی دانشمندان، زمینه تصویب پروتکل کیوتو در سال ۱۹۹۷ فراهم گردید. به موجب مقررات این پیمان، کشورهای عضو متعهد گردیده‌اند که از حجم تولید گازهای گلخانه‌ای که در نتیجه فعالیت‌های صنعتی آنها ایجاد می‌شود نسبت به میزان تولید این گازها در سال ۱۹۹۰ به مقدار ۷/۵‌درصد بکاهند. در این پروتکل پیش‌بینی گردیده که به تولیدکنندگان واحدهای صنعتی و اشخاصی که موجبات کاهش گازهای گلخانه‌ای را فراهم می‌آورند، امتیازاتی اعطا شود و در مقابل، مالیات‌های فزاینده‌ای از واحدهای تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای دریافت شود.

خوشبختانه کشور ایران نیز به‌عنوان یکی از کشورهای امضاکننده پروتکل کیوتو محسوب می‌شود و تعهداتی دارد که می‌بایستی در جهت حصول به اهداف آن همکاری نماید.

راه‌حل چیست؟

با توجه به اینکه بزرگ‌ترین بخش این گازهای گلخانه‌ای، گازهای کربن‌دار هستند، بنابراین تجزیه گازها و گرفتن کربن آنها، موجب اصلاح اتمسفر شده و تاثیر گازهای گلخانه‌ای را کاهش می‌دهد. در اینجاست که موضوع ترسیب کردن یعنی رسوب‌دادن و تخلیه کربن موجود در اتمسفر، اهمیت پیدا می‌کند که موضوع بحث این مقاله است. کلیه دانشمندانی که تحت مدیریت و نظارت سازمان ملل متحد فعالیت می‌کنند، علاوه بر لزوم اعمال کنترل بیشتر جوامع بشری در تولید کمتر گازهای گلخانه‌ای، اعتقاد دارند که بهترین راه ترسیب کربن، درختکاری و ایجاد جنگل‌های مصنوعی و به‌طور کلی زراعت چوب و فعالیت در حوزه صنایع چوب است زیرا بخش اعظم مواد تشکیل‌دهنده چوب را کربن تشکیل می‌دهد، به‌طوری که اگر چوب با احتراق ناقص مواجه شود، کربن آن به‌صورت زغال چوب، نمایان می‌شود و مشخص می‌شود که حجمی از چوب را کربن تشکیل می‌دهد. بررسی‌های به عمل آمده حاکی از آن است که برای تولید هرمترمکعب چوب، ۹۰۰ کیلوگرم CO۲ (دی‌اکسیدکربن) جذب می‌شود. درخت، CO۲ را از هوا می‌گیرد و آن را با کمک اشعه خورشید و آبی که از زمین می‌گیرد در یک فرآیند فتوسنتز تبدیل به چوب می‌کند. بنابراین تولید چوب «زراعت چوب» بهترین راه کاهش گازهای گلخانه‌ای و از بین برنده آلودگی‌های کربنی است. امری که آینده جوامع بشری بدان وابسته است.

دومین راهکار موثر در کاهش آلاینده‌های کربنی، استفاده از چوب به جای سایر مصالح ساختمانی نظیر آهن، فولاد، آلومینیوم، پلاستیک، سیمان و... می‌باشد. زیرا با جایگزین شدن چوب به جای سایر مصالح ساختمان پیش‌گفته، تقاضا برای تولید آنها کاهش می‌یابد. مطالعات علمی دانشمندان ثابت کرده است که به‌طور میانگین برای تولید هر مقدار از مصالح ساختمانی نظیر فولاد، آلومینیوم، سیمان، پلاستیک و... که جایگزین مصرف یک مترمکعب چوب می‌گردند، به‌طور میانگین ۱۱۰۰کیلوگرم CO۲ تولید و وارد جو زمین می‌شود. بنابراین چوب جایگزین شده برای سایر مصالح ساختمانی از تولید دو تن گاز کربنیک جلوگیری می‌نماید که ۹۰۰کیلوگرم آن جذب مستقیم گاز CO۲ و ۱۱۰۰ کیلوگرم نیز با ممانعت از تولید CO۲ از طریق جایگزینی است.

ممکن است این سوال در اذهان شکل بگیرد که جایگزین‌شدن چوب به جای سایر مصالح ساختمانی موجب قطع بیشتر درختان و تخریب احتمالی جنگل‌ها می‌شود، بنابراین آیا خاصیت جایگزینی چوب در تضاد با خاصیت ترسیب‌کردن چوب نیست؟

پاسخ علمی دانشمندان گویای این واقعیت است که درختان نیز نظیر انسان‌ها دارای دوره عمر محدودی هستند. درختان در دوران جوانی و رشد با صرف کمترین انرژی، توانایی جذب‌ کربن بسیار زیادی را دارند در حالی که این توانایی در مراحل خاتمه رشد و دیرزیستی درخت به تحلیل رفته و در مرحله پایان عمر درخت، نه تنها کربنی جذب نمی‌شود بلکه کربن جذب شده در درخت نیز از طریق پوسیدن و فعل و انفعالات شیمیایی آزاد شده و وارد فضا می‌شود. بنابراین درختان موجود در طرح‌های جنگلداری بایستی در مرحله دیرزیستی بریده شده و فضای اشغالی آنها به درختان جوان تخصیص یابد و از همین جا است که زراعت چوب و اجرای طرح‌های جنگلداری نوین بر پایه اصول علمی و فنی پا می‌گیرد. در امر زراعت چوب و جنگلداری علمی، دوره کاشت و داشت و برداشت براساس مقتضیات جغرافیایی و گونه درختان مشخص شده و تولید چوب در یک برنامه صحیح و منظم علمی و منطقی شکل می‌گیرد که با توجه به توجیهات فنی و اقتصادی و درآمدزایی و ایجاد اشتغال موثر، نه تنها لطمه‌ای به موجودی چوب کشورها وارد نمی‌شود، بلکه با درآمدزایی موثر آن موجبات گسترش این صنعت و تولید بیشتر چوب فراهم می‌شود.

موضوع جدیدی که در کنفرانس بین‌المللی ترسیب‌ کربن که در اول سپتامبر سال ۲۰۰۹ در بروکسل برگزار گردید، فراهم نمودن زمینه حمایت قانونی از صنایع چوبی است که به عنوان ماده اولیه بتوانند جایگزین سایر مصالح ساختمانی شوند. در این کنفرانس توصیه و پیش‌بینی گردیده که موضوع بسیار مهم کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای ناشی از جایگزینی چوب و فرآورده‌های چوبی نظیر اوراق فشرده چوبی (نئوپان، MDF، فیبر سخت، تخته لایه و...) در دستور کار اجلاس‌های بین‌المللی ترسیب کربن خصوصا اجلاس کپنهاک که از ۷ تا ۱۸ دسامبر ۲۰۰۹ در کشور دانمارک برگزار خواهد شد، قرار گرفته و نقش این صنایع سبز و حسابداری میزان ترسیب کربن در کاهش تولید CO۲ به عنوان الحاقیه‌ای به پروتکل کیوتو اضافه شود تا متعاقبا با تصویب طرح یا لایحه قانونی، زمینه حمایت‌های بیشتر دولت‌ها از امر زراعت چوب و صنایع سبز کاهش‌دهنده تولید کربن نظیر صنایع اوراق فشرده چوبی از طریق معافیت‌های مالیاتی و اعطای کمک‌های مالی، اعتباری، واگذاری زمین و تسهیلات و... فراهم شود.