جویندگان طلای سیاه در ایران

فریماه فلاحی

عبدالحسین فرمانفرماییان با نام قاجاری عبدالحسین میرزا فرمانفرما در سال ۱۲۳۱ (مصادف با ۱۲۷۰ هجری قمری) در تهران زاده شد و پس از پایان دروس دارالفنون به خدمت نظام درآمد. وی در مقام نظامی چنان ترقی کرد که در سفر ناصرالدین شاه به اروپا، ریاست گارد حفاظت از شاه را بر عهده گرفت و پس از بازگشت از اروپا، با لقب فرمانفرما، به حکمرانی کرمان و بلوچستان منصوب شد. فرمانفرما از آن پس ‏بارها در مقام‏های گوناگون جابه‌جا شد تا اینکه در دولتی کوتاه، صدارت یافت؛ ولی پس از کودتای اسفند ۱۲۹۹، در زمره رجالی بود که به بند و زنجیر گرفتار آمد و در تمام دوران حکومت سه ماهه سیدضیاءالدین طباطبایی، در زندان به سر برد. پس از کنار رفتن سیدضیاء و آزادی فرمانفرما، کاری به وی واگذار نشد و فقط در مراسم و جشن‏های دربار شرکت می‏کرد.

فرمانفرما، به‌رغم نزدیکی زیادی که به رضاخان داشت، در زمان حکومت او، دارای پست دولتی نشد و به‌عنوان رجل سیاسی که چهل سال در این عرصه فعالیت داشت، مطرح بود. فرمانفرما جمعا ۱۰ بار استاندار و حاکم ولایت‏های گوناگون، ۹ بار وزیر و دو بار رئیس دولت شد. در سیاست خارجی معتقد به همکاری با انگلیس‏ها بود و مطامع آنان را دنبال می‏کرد. زندگانی فرمانفرما شبیه یک وزارتخانه کوچک بود. به علت املاک وسیعی که در تهران و شهرستان‏ها تدارک دیده بود، مباشرانی از طرف وی، آنها را اداره می‏کردند و او در سال‏های آخر عمر، به این کارها مشغول بود. فرمانفرما سرانجام در پاییز ۱۳۱۸ ش. درگذشت و در شهر ری مدفون شد.فرمانفرما دو بار حاکم کرمانشاه شد. در هر دوبار مساله نفت و مشکلات ناشی از آن و مسائل مربوط به تعیین سرحدات ایران و عثمانی مطرح بود. در دوره اول حکومت وی نفت کشف شد و کماکان تا دوره حکومت او ادامه داشت و همچنین مساله تعیین مرز ایران و عثمانی از مسائل بسیار جدی وقت به شمار می‌آمد. فرمانفرما بایگانی مرتبی داشت و بیشتر اسناد و مدارک به دست آمده شامل مکاتباتی است که از دوران‌های مختلف مناصب دولتی او باقی مانده است.

در بین این اسناد، نامه‌هایی درباره نفت چیا سرخ - در کنار رود قوره‌تو واقع در شمال غرب قصر شیرین در منطقه ذهاب- به‌دست آمده است که به‌صورت کتاب «نفت چیا سرخ کرمانشاه» به کوشش منصوره اتحادیه، اسماعیل شمس و سعید روحی منتشر شده است. تاریخ قرن بیستم ایران تا حد بسیار زیادی با تاریخچه نفت ارتباط دارد و همین یکی از موضوعات بحث برانگیز در روابط بین‌الملل، به ویژه روابط ایران و انگلیس بود. تاریخچه نفت در کتاب‌ها و رساله‌های دانشگاهی بسیاری شرح داده شده است؛ اما کمتر دیده شده که به نفت کرمانشاه پرداخته شود. می‌توان گفت جامع‌ترین کتاب در این زمینه، کتاب دو جلدی آر. دبلیو. فریر با عنوان «تاریخ کمپانی نفت بریتانیا» است که در جلد نخست آن درباره نفت کرمانشاه اطلاعاتی به خواننده می‌دهد. اطلاعات به‌دست آمده از این نامه‌ها بسیار متنوع است. از یکسو از رابطه شرکت بریتیش پترولیوم با حکومت سخن می‌گوید از دیگر سو بیانگر وضعیت اهالی آن منطقه و شرایط اقتصادی و اجتماعی آن دوران است. نشان می‌دهد که حضور خارجی‌ها چه مسائلی در منطقه ایجاد می‌کرده است. در مقدمه کتاب آمده که کار در معدن نفت چیا سرخ در شعبان ۱۳۲۰ ق. درست یک ماه پیش از ورود فرمانفرما به کرمانشاه آغاز شد.

در ایران وقتی سخن از نفت به میان می‌آید عموما توجه‌ها به سوی نفت خوزستان معطوف می‌شود. در حالی که نفت برای نخستین بار در کرمانشاه ۱۳۲۰ ق/ ۱۹۰۲ م. یک سال پس از انعقاد قرارداد امتیاز نفت با ویلیام ناکس دارسی کشف شد. البته اهمیت نفت کرمانشاه در برابر نفت خوزستان قابل مقایسه نیست، اما نکته جالب توجه این است که این برای اولین بار بود که ایرانیان با مساله نفت و تبعات آن آشنا می‌شدند.مقدمه کتاب «نفت چیا سرخ کرمانشاه» با استناد به اسناد حکومتی عبدالحسین میرزا فرمانفرما، در دو بخش نوشته شده است. در بخش نخست داستان نفت در این منطقه به خوبی روایت شده است. اسناد و نامه‌ها نشان می‌دهد که فرمانفرما خود به‌صورت مداوم جویای اخبار بوده و در جریان امور مربوط به اکتشاف قرار می‌گرفته است. در اینجا آمده است که فرمانفرما از روش سازش، نصیحت، تشویق یا تهدید و در نهایت تنبیه بهره می‌گرفت. وی سال‌ها پیش در آذربایجان در دوره ولیعهدی مظفرالدین میرزا، فرمانده قشون بود و مدتی هم در کردستان حکومت کرده بود و چون چند سالی هم به عراق تبعید شده بود و با شرایط محلی و مسائل سرحدی ایران و عثمانی تا حدی آشنایی داشت.

این سوابق و تجربیات، همچنین ارتباطی که با خوانین محلی داشت، به کمکش می‌آمد و به این ترتیب می‌توانست شرایط جدید و انتظارات را لااقل به آنها بقبولاند. در بخش دوم مقدمه سابقه تاریخی مرز شمال غربی بین ایران و عثمانی که مرتبط با مساله نفت بود، به اختصار بررسی شده است و به این ترتیب مقدمه کتاب بر اساس اسناد به دست آمده از مکاتبات فرمانفرما و وزارت خارجه ایران و با شرح کشف نفت چیا‌سرخ نوشته شده است. البته در تکمیل این اسناد به کتاب‌های دیگر نیز رجوع شده است. در پیشگفتار کتاب درباره محدوده جغرافیایی این اسناد صحبت شده است و به معرفی جغرافیای طبیعی و انسانی این ناحیه نفت خیز که تاثیر فراوانی در فرآیند کشف نفت و مباحث مختلف مرتبط با آن داشته، پرداخته است. بخش اصلی کتاب اسناد سال‌های ۲۲-۱۳۱۹ و سال‌های ۳۲- ۱۳۲۹ است که در ادامه نمونه‌هایی از آنها آورده می‌شود:

از وزارت معادن به وزارت خارجه

کارتن 23، دوسیه 4، صفحه 17، 19 رمضان‌المبارک 1319

فدایت شوم، موافق اظهار مقرب‌الخاقان موسیو رینولدز مهندس باشی معادن نفت جنوبی ایران اعمال تفحص و تجسس مشارالیه در معادن کرمانشاهان در قصر شیرین و سرحد دولتین علیتین ایران و عثمانی واقع است و به این ملاحظه ناچار است مکرر از سرحد عبور و مرور نماید و در هر دفعه عبور مشارالیه و اجزا او مامورین تذکره حق‌العبور مطالبه می‌کنند و موجب اشال کار او شده است. محض تسهیل و پیشرفت امور مشارالیه که حسب‌القرارداد باید از طرف دولت علیه هم قسم همراهی و تسهیل امورات این کمپانی را فراهم نمایند، لازم است از طرف جناب مستطاب اجل اکرم امجد عالی قدغن شود، حکم کلی به‌عنوان مباشرین تذکره داده شود که موسیو رینولدز مهندس‌باشی و اجزا او از ادای حق تذکره به کلی معاف باشند و تا موقعی که برای اعمال آن معدن در آن حدود کار می‌کنند، این حق از آنها مطالبه نشود. متمنی است حکم مزبور را مقرر فرمایند. نوشته برای مخلص بفرستید که به مسیو رینولدز بفرستند. زیاده عرضی ندارد.

معدن نفت

5 محرم 1321

به عرض حضور مبارک حضرت مستطاب اشرف امجد ارفع والا آقای فرمانفرما مدظله می‌رساند از تاخیر عرض تهنیت مقدم مبارک بر مقر فرمانفرمایی خیلی معذرت می‌طلبم و اینک از صمیم قلب با نهایت مفاخرت تبریک عرض می‌کنم. امید که اهالی این سامان در زیر سایه مبارک سال‌ها بیاسایند و امور اداره نفت حدود جنوبی ممالک محروسه که سبب ثروت دولت و ملت ایران خواهد شد، در ظل حمایت و توجهات مخصوصه حضرت مستطاب اشرف والا مدظله بیشتر از پیش منظم باشد. مستدعی آنکه عرض تبریک و ارادت خالصانه بنده را قبول فرمایند. ایام عمر و اقبال و شوکت و اجلال مستدام باد.

رزن پلانتر رئیس اداره

قصر شیرین

معروضه 19 شهر محرم 1321

قربان حضور مبارکت شوم، پس از عرض عریضه، پست کرمانشاهان رسید و دستخط مبارک که از فرط مرحمت به افتخار این فدوی شرف صدور یافته بود، زیارت گردید. فرق اعتبار و افتخار بر اوج سماوات سوده و به قدری که می‌توانست اظهار تشکر نمود ولی از آنجایی که کاملا قوه و قدرت ادای تشکر مراحم کریمانه را ندارد با کمال عجز معذرت می‌خواهد. امیدوار است که خداوند ظل رافت و مرحمت ملازمان آستان مبارک را بر مفارق فدویان خاصه این [فدوی] مظل و مستدام فرماید. در باب علائم معدن مرقوم فرموده بودند توضیحا عرض نمایم که خاطر مبارک مسبوق شود، حسب‌الامر مبارک اطاعت نموده، عرض می‌نماید. اولا چیزی که اسباب مایوسی شد این بود که به خاک قرمز رسید، پس از چند روز دیگر به خاک سفیدی رسید که اسباب امیدواری شد. چهار پنج روز است بخاری از چاه متصاد می‌شود که کلیتا موجب اطمینان شده است و نمی‌توان جز علامت نفت توجیهی برای این بخار نمود زیرا که جز بخار نفت هر بخاری باشد با سیصد ذرع عمق مسلم است که اثرش به بالا نخواهد رسید ولی این آبی که حالیه از چاه بیرون می‌آید تا یک ساعت بعد جوشش و غلیان شدیدی دارد که موجب امیدواری شده. لازم بود محض استحضار خاطر مبارک جسارت به عرض نمود. الامر الاشراف مطاع.

[محمدحسن سیرجانی]

دهم شهر رجب 1321

از قرار خبری که رسیده فرنگی‌هایی که در معدن نفت قوره‌تو مشغول بوده‌اند از چاه اولی که پانصد و شصت ذرع حفر شده علامت نفت بیرون آمده، اظهار بشاشت و خوشحالی می‌کردند.و از چاه دویمی که پایین‌تر از چاه که به قدر یکصد ذرع کنده‌اند آن هم علامت نفت بیرون شده و این مطلب صحیح است.جناب کمال‌الوزرا رئیس گمرک در چهار روز قبل برای ملاقات و بدون جناب مشیرالوزرا کارپرداز خانقین برادرش به خانقین رفته، دو شب در خانقین مانده، معاودت به قصر کرده‌اند...

[ادامه سند مربوط به نفت نیست]

از طهران به کرمانشاه

اداره تلگرافی دولت علیه ایران

نمره 32

به تاریخ شب 8 رمضان سنه 1321

خدمت ذی‌شوکت حضرت مستطاب اشرف امجد اسعد شاهزاده فرمانفرما حکمران کرمانشاهان دامت شوکته از قرار اظهارات کمپانی نفت انگلیس موسوم به دارسه (دارسی) مرحوم شجاع‌الممالک در تسهیل کارهای آنها خیلی مساعدت داشته و مردم آنها را از شرارت اکراد محفوظ می‌داشته است. حال که شجاع‌الممالک مرحوم شده است، معلوم است که حضرت والا با بصیرتی که دارند پسران مرحوم را به جای پدرش برقرار خواهند فرمود که در جریان کارهای کمپانی و پیشرفت مقاصد دولت علیه نقصانی به عمل نیاید.

مشیرالدوله

صورتحساب فدوی از قرار تفصیل ذیل است:

بروات پانصدوپنجاه تومان دیوانی که از بابت مواجب و سیورسات سوار باجلان به چاکر مرحمت شده به جناب مسعود نظام داده شد.

بروات دیوانی از بابت مواجب و سیورسات سواره شهاب‌الممالک به حواله فدوی صادر شده دریافت نموده به جناب معین‌رعایا داده‌ام سیصدوپنجاه تومان بروات دیوانی از بابت مواجب و سیورسات سواره سنجابی به حواله فدوی صادر شده، اخذ و دریافت نموده به جناب معین‌رعایا داده‌ام یکصد تومان. بروات اولاد که به حواله فدوی صادر شده، دریافت نموده، به جناب معین‌الرعایا داده‌ام ده تومان بقیه مالیات که مانده حسب‌الامر به جناب معین‌رعایا داده‌ام قبض گرفته شده است. یکصدونود تومان وجه سفید جمع سه‌هزار و سیصدوپنجاه تومان. اطلاعا عرض شد.

مرکز اسناد وزارت امور خارجه

کارتن 43، پرونده 4، ص 64

فدایت شوم. از بابت ملاقات دیروزی و پاره‌ای گفت‌وگوها که شد مخصوصا آدم به معدن نفت و جاهای لازمه برای کسب اطلاعات فرستادم. امروز یوم یکشنبه ۲۹ شهر حال قاصدهای مذکور مراجعت نمودند. اظهار داشتند یکصدوپنجاه نفر سرباز موجودی در معدن نفت است. یکصد نفر از مرکز کانی زرد تا قلعه معلم در حدود گذارده‌اند ششصدوپنجاه نفر هم در خانقین است. عجالتا موجودی ایشان در این سه نقطه هشتصدوپنجاه نفر است. چنانچه بعد از این بر عده ایشان افزوده و بیایند و همیشه قاصد در کار است، بعد از کسب اطلاع خبر به جنابعالی می‌دهم. زیاده عرضی ندارد. خدمات را طالب است. ایام عزت مستدام.

مرکز اسناد وزارت خارجه

اداره تحریرات عثمانی

17 شعبان 1332

کرمانشاهان کارگزاری خارجه

کارپرداز بغداد تلگراف می‌کند اسباب مهندس کمیسیون فنی ایران را اداره نفت بغداد سربسته بیستم ژوئن توسط محمود جیره عربانچی نزد مستر کپیتان ویلسون رئیس کمپانی گاز قصر فرستاده که از آنجا به کرمانشاه بفرستد. تحقیق کنید اسباب‌های مزبور به کرمانشاه رسیده یا خیر و در کدام نقطه معطل شده، در سرعت ایصال آنها به کرمانشاهان تشبثات لازمه نموده، وصول را فورا اطلاع دهید. در حاشیه: چون امضای این تلگراف به تاخیر افتاده بود در این ضمن راپورت دیگری از کارگزاری کرمانشاهان رسید که اسباب به کرمانشاهان رسیده و همراه یک نفر از اعضای کمیسیون انگلیس به ساوجبلاغ فرستاده شود. ارسال این تلگراف لازم نیست بنابراین به همین قسم ضبط شود.

2 رمضان 1332

مرکز اسناد وزارت خارجه، کارتن 38، پرونده1، ص 551، 2 رمضان 1332

نمره 485

استخراج رمز آقای اعتلاءالملک

مساحت تقریبی مراتع سنجابی از نفت ده سی تا کانی بز تقریبا هفتصد کیلومتر مربع است باغچه داغ که از سفارت عثمانی استعلام شده است معلوم نیست چه مقصود از این استعلام دارند. منتها باغچه داغ مراتع سنجابی نیست و آنچه به نظر می‌آید از قید لفظ باغچه داغ، سفارت نه دشت آب بخش را در نظر گرفته و نه نفت ده رسی را به هر حال اهمیت آب و زمین سومار بیشتر از آن است که با مراتع سنجابی مقایسه شود.

24 شعبان اعتلاءالملک

(در حاشیه): سواد برای سفارت اسلامبول فرستاده شود. عجالتا این تلگراف ضبط است.

از وزارت فواید عامه به وزارت خارجه

کارتن 38، پرونده 1، ص 378، 12

رمضان 1332

نمره 539

در مساله تحدید حدود بین ایران و عثمانی لازم است راجع به اراضی مجاور قصر شیرین و غیر نقشه و توضیحات لازمه به وزارت فواید عامه فرستاده شود تا جدیده اراضی و نواحی مزبوره رسما و تحقیقا معلوم شده و درخصوص معادن نفت و غیره به کمیسر دولت اطلاعات لازمه داده شود.

مهر وزارت فواید عامه

مرکز اسناد وزارت خارجه؛ کارتن 38، پرونده 1، ص 377، 10 شوال 1332

از وزارت خارجه اداره عثمانی به وزارت فواید عامه

نمره عمومی 8625، نمره خصوصی 105

در جواب مرقومه محترمه آن وزارت جلیله نمره ۵۳۹ راجع به ایضاحاتی که در موضوع اراضی مجاور قصر شیرین و معادن نفت آنجا خواسته بودند با نهایت احترام زحمت‌افزاست که هنوز از کمیسیون سرحدی خریطه حدود کرمانشاهان نرسیده، پس از رسیدن نقشه و راپورت کافی البته توضیحات لازمه در موضوع مسائل فوق داده خواهد شد.