مقررات باروت کوبی و شوره در روزگارقاجار
ایرج افشار
کتابچه‌ای که از نظرتان می‌گذرد واجد نکته‌هایی است که در کتاب‌های تاریخی دوره قاجاری ذکری از آنها نیست. باروت مشخص است که چیست اما شوره ماده‌ای است شبیه نمک که در دباغی و باروت‌سازی به‌کار می‌رود و «استات پتاسیم» نام شیمیایی آن است. شوره از قدیم‌الایام مصرف داشته و در حدود العالم تالیف ۳۷۱ ق ذکر آن دیده می‌شود. اصل این گزارش متعلق است به سازمان اسناد ملی. از لطف آن سازمان متشکرم که عکس آن را در اختیارم گذارده‌اند.
کتابچه دستورالعمل مامورین کارخانجات باروت کوبی ولایات
۱ - چون بر حسب امر و اراده اقدس ملوکانه همه اوقات اولیای دولت علیه درصدد رفع مخاطرات و کدورت اهالی و رعایای دولت علیه هستند، لهذا این خانه‌زاد دولت را مقرر فرمودند که در امر باروت کوبی و شوره و گوگرد که لازمه این کار است به مناسبت قراری بدهد شرحی در انتظام این عمل نوشته به عرض رسانید.
نمایی از ساختمان باروت‌کوبی/ تهران- اثر اوژن فلاندن
ایرج افشار
کتابچه‌ای که از نظرتان می‌گذرد واجد نکته‌هایی است که در کتاب‌های تاریخی دوره قاجاری ذکری از آنها نیست. باروت مشخص است که چیست اما شوره ماده‌ای است شبیه نمک که در دباغی و باروت‌سازی به‌کار می‌رود و «استات پتاسیم» نام شیمیایی آن است. شوره از قدیم‌الایام مصرف داشته و در حدود العالم تالیف ۳۷۱ ق ذکر آن دیده می‌شود. اصل این گزارش متعلق است به سازمان اسناد ملی. از لطف آن سازمان متشکرم که عکس آن را در اختیارم گذارده‌اند.
کتابچه دستورالعمل مامورین کارخانجات باروت کوبی ولایات
۱ - چون بر حسب امر و اراده اقدس ملوکانه همه اوقات اولیای دولت علیه درصدد رفع مخاطرات و کدورت اهالی و رعایای دولت علیه هستند، لهذا این خانه‌زاد دولت را مقرر فرمودند که در امر باروت کوبی و شوره و گوگرد که لازمه این کار است به مناسبت قراری بدهد شرحی در انتظام این عمل نوشته به عرض رسانید.
ملفوفه* فرامین مبارک که به جمیع حکام ولایات عز صدور یافته است، ان‌شاءالله حکام ذوالعز و الاحترام اطاعت امر اقدس شاهانه را نموده، مامورین این کار هم لازمه خدمتگزاری و صداقت را در کار دولت به عمل خواهند آورد و شخصی را که بدون اجازه رئیس قورخانه مرتکب شده به فراخور قدرت او از ده تومان الی یکصد تومان جرم گرفته و از شغل باروت‌کوبی و باروت فروشی به کلی خارج و دیگری را به جای او منصوب و ادوات و آلات باروت کوبی را حبس نموده و بلاقیمت به اطلاع حکومت ضبط، مامورین خدمت خواهد داشت و حکام ولایات در حبس و تنبیه مرتکبین و مامورین خدمت، کمال همراهی را خواهند کرد و در صورت ارتکاب مباشرین به بعضی اعمال بدون تقصیر می‌توانند به وزیر قورخانه اطلاع بدهند. اولا مامور امر ولایت باید صورت اشخاص باروت کوب را که همه ساله در این شغل بوده و هستند و چه قدر باروت می‌کوبند به اسم و رسم به طهران بفرستند. ثانیا شراکت آنها را با یکدیگر معلوم دارند، به موجب سندی که از شرکا دریافت خواهند نمود.
ثالثا محل استخراج شوره آنها را از هر معدن با قیمت و قدر مصارف آنها بنویسند. رابعا آنچه شوره از هر معدن استخراج شود اعم از اینکه اجاره خالصه یا ضبطی و ملکی اشخاص باشد یا به مبایعه از هرکس باشد معلوم دارد. به قسمی این صورت استخراج باید صحیح باشدکه هرگاه اولیای دولت را لازم نمود که بدانند در سنه تخاقوئیل (سال ۱۳۰۳) چه‌قدر شوره از تمام معادن دولت ایران استخراج شده و چه‌قدر در داخله ولایات فروخته شده و چه‌قدر به خارج ولایات دولت رفته [صفحه دوم] بدون تخلف معلوم شود.
آنچه از هر معدن خارج شده در داخله خرواری چند و به خارجه خرواری چند فروخته‌اند و تمام منافع آن معدن را بعد از وضع مخارج معلوم دارند بدون آنکه از صاحبان معادن سوای مالیات معین از قسمت شوره چیزی مطالبه دارند. و همچنین معدن گوگرد هرجا را در تحت همین حکم دانسته و حضرات باروت‌کوبان هر ولایت باید از آنچه به فروش می‌رسد مالیات دیوان را به اطلاع حکومت قرار بدهند و به اشخاصی که می‌فروشند باید به اسم و رسم و ثبت کتابچه معلوم دارند. رئیس هر ولایت باید به هیچ‌وجه در استخراج امر معادن و پیشرفت و ترقی آنها اسباب ممانعت نشده، بلکه کمال تقویت را به‌عمل آورده تا رفته رفته این استخراج بالا گرفته، مایه گذران جمعی شود. لزوم رفع مایحتاج خدمت قورخانه بشود به قسمی که در هر ولایت این صنعت شوره‌پزی قابل و استادان لایق داشته باشد.
صورت معادن
شوره و گوگرد از هر ولایت باید در دفتر قورخانه ثبت و استخراج هر ساله آنها مقدارا و مبلغا معلوم شود و فروش آنها در داخله و خارجه معین شود تا اسامی شوره پزان مشترکا و غیرمشترک معلوم شود و اسامی معدنچیان و عملیات هر معدن را نیز صورت صحیح بدهند و مدت استخراج و زمان باروت کوبی هر ولایت معلوم باشد.
البته هر قدر شوره صاف و بی‌عیب باشد باروت آن خوب‌تر و گران‌تر تمام می‌شود. صاحبان شوره در قیمت اجناس خود سوای مصارف قورخانه آزاد خواهند بود و موقوف به رضایت بایع و مشتری است. رئیس ولایات نمی‌توانند در این باب آنها را مجبور نمایند. اما در فروش باروت به خارج ولایات موقوف به اجازه‌ای است که رئیس آنجا خواهد داد. و اشخاصی که حمل باروت یا شوره یا گوگرد می‌کنند به خارج آن ولایت باید داد در روی ورقه چاپی و به مهر آن رئیس باشد تا اینکه مباشرین راهدارخانه‌ها و گمرک‌خانه‌ها بتوانند پس از گرفتن حقوق خود حق عبور بدهند.
مثلا هرقدر باروت یا شوره یا گوگرد از ولایت خارج می‌کنند باید وزنا در آن ورقه نوشته شود و صاحب آن را از بایع و مشتری و محل ورود آن را در ورقه معلوم نمایند با تاریخ روز و ماه و سال آن و مخالفین این احکام از شوره‌پز و بایع و مشتری و مباشرین راهدارخانه‌ها مسوول [اند] و مال آنها ضبط خواهد شد و رئیس آنجا را تکلیف عمده بر این است که در این کار کمال مواظبت را به‌عمل آورده و صورت استخراج هر ماهه را با فروش آن و صاحب آنها معلوم داشته به طهران بنویسند. شوره اعم از اینکه دو آب یا سه آب یا چهار آب خورده باشد، در حمل‌ونقل محل خطری نیست. می‌تواند در جوال عبور بدهد ولیکن باروت چه در دکان باروت‌فروشی یا خرده فروشی باشد، یا اینکه به ولایتی حمل می‌کنند در قوطی‌های حلبی سربسته از نیم من الی ده سیر و پنج سیر زیادتر نباشد. و همچنین در هر دکانی که انبار می‌کنند باید در قوطی سربسته با چوب پنبه یا حلبی باشد، نه در خمره و جوال که در هر ساعت موقع چیدن مخاطرات و کدورات باشد و دنگ‌های باروت‌کوبی باید در خارج شهر باشند نه در آبادی و نزدیک شهر. اقلا باید نیم فرسخ از آبادی دور باشد لاغیر. متفرقه موقوف است، سوای اشخاصی که دکان باروت‌فروشی دارند مالیات می‌دهند فقط.
باروت‌فروش
فروش باروت و ساختن [لوازم]آتشبازی به جهت مردم به عهده آنها خواهد بود و لاغیر و این اشخاص دیگر از عوارض و بعضی تحمیلات حکومتی معافند زیرا که به دیوان مالیات می‌دهند.
* فرمان مهر شده پادشاه که نیاز به ثبت در دفتر نداشته باشد- فرمان غیر رسمی.
تحریرا به‌تاریخ شهر صفرالمظفر تخاقو ئیل (سال مرغ) 1303.
ارسال نظر