ناهماهنگی فرماندهان نیروهای شوروی در خیابان‌های تبریز/ شهریور 1320

غلامرضا آذری خاکستر

در شهریور ۱۳۱۸ با حمله آلمان به لهستان جنگ جهانی دوم بین دو بلوک متحدین (آلمان، ایتالیا و ژاپن) و متفقین (انگلیس، فرانسه، آمریکا و شوروی) به وقوع پیوست. آثار و تبعات جنگ بعد از مدتی به ایران رسید. به بهانه حضور جاسوسان آلمانی، دو سال پس از شروع جنگ جهانی دوم در سوم شهریور ۱۳۲۰، روس‏ها از شمال و انگلیسی‏ها از سمت جنوب، ایران را اشغال کردند و حکومت رضاشاه به پایان رسید. تجاوز به خاک کشورمان توسط روسیه و انگلیس موجب بحران‏های اقتصادی، تورم، تبعات فرهنگی و... شد.

سربازان ارتش سرخ از سوم شهریور از نواحی مرزی وارد خراسان شدند و با اشغال مراکز نظامی، شهر مشهد عملا تسلیم روس‏ها شد. حضور روس‏ها در مشهد را می‏توان در ابعاد متفاوتی مورد بررسی قرار داد و به آثار و تبعات آن پرداخت. در اینجا به بازخوانی خاطرات دو تن از نظامیان شهر مشهد که مقارن با شهریور ۱۳۲۰ در دانشکده افسری مشغول خدمت بوده‏اند، پرداخته می‏شود. خوشبختانه، سرلشکر دیلمقانی۱ و سرگرد بقیعی۲ در کتاب‏های مستقلی خاطراتشان را نوشته و منتشر کرده‏اند. البته بازخوانی این موضوع دور از دید پژوهشگران تاریخ شفاهی نبوده۳ و هر یک از راویان در مصاحبه‏های مفصل به علل و انگیزه‏های اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ و نتایج آن پرداخته‌اند.

تاکنون در ارتباط با شهریور ۱۳۲۰ کتاب‏ها، مقالات، خاطرات و مجموعه اسناد گوناگونی ثبت و منتشر شده است. قدیمی‏ترین کتابی که در این زمینه نوشته شده «از سوم تا بیست‌وپنجم شهریور ‏۱۳۲۰» به قلم داوود موید امینی (متولد ۱۲۹۸ش) ۴ است. این کتاب در سال ۱۳۲۱ چاپ و منتشر شده است. از دیگر آثاری که نزدیک به واقعه نوشته شده‏اند، «وقایع شهریور» به قلم محمدرضا خلیلی عراقی۵ است. این کتاب در سال ۱۳۲۳ با عنوان «تاریخ شهدای ایران از سوم شهریور ۱۳۲۰ تا پایان سقوط هواپیمای ارفع» توسط انتشارات بنگاه زربخش چاپ و منتشر شد. در این اثر تعدادی از خاطرات، اسناد و اعلامیه‏های مربوط به شهریور ۱۳۲۰ و زندگینامه شهدای آن به همراه خاطراتی از آنها در کتابی چهار جلدی منتشر شده است.

علاوه‌بر دو کتاب فوق مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی کتابی نیز با عنوان «سوم شهریور و نقش ایران در جنگ جهانی دوم» در سال ۱۳۵۶ چاپ و منتشر کرد. بعد از انقلاب هم آثاری راجع به شهریور ۲۰ به رشته تحریر درآمده‏اند که نویسندگانی همچون باقر عاقلی۶، ریچارد آ. استوارت۷، خسرو معتضد۸ و انوشیروان خلعتبری۹ در این زمینه فعالیت پژوهشی قابل توجهی داشته‏اند.

مراکزی چون وزارت امور خارجه۱۰، مرکز پژوهش و اسناد ریاست جمهوری۱۱، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی۱۲ و حتی پژوهشگران مستقل۱۳ نیز مجموعه اسنادی را بازخوانی و منتشر کرده‏اند. اشغال ایران به عنوان حادثه‏ای بزرگ و تکان‏دهنده در خاطرات رجال، شخصیت‏ها و عموم مردم جایگاه ویژه‏ای دارد.

در واقع این موضوع برای شاهدان وقایع شهریور۱۳۲۰ همراه با تلخی‏هایی بوده که عامه مردم همراه با ترس و کمبود ارزاق عمومی و گرانی‏ها از آنها یاد می‏کنند. خاطره‏نگاری‏های صورت گرفته در این عرصه و خاطرات منتشر شده۱۴ نشان می‏دهد، این حادثه در حافظه شخصیت‏های سیاسی و نظامی به واسطه درگیر بودن با موضوع پررنگ‏تر بوده است. همچنین تاریخ شفاهی شهریور ۱۳۲۰ مشهد۱۵ و مصاحبه با برخی از شاهدان عینی آن وقایع کمک کرده تا علل و نتایج حضور روس‏ها در مشهد مورد واکاوی قرار گیرد.

خاطرات

خاطرات نظامیان به عنوان گروهی که مستقیما در جریان وقایع شهریور۱۳۲۰ بوده‏اند از اهمیت خاصی برخوردار است. سرگرد بقیعی و سرلشکر دیلمقانی از جمله نویسندگانی هستند که شهریور ۱۳۲۰ دور از دید آنها نبوده و روایت‏هایی از این موضوع را در آثارشان ثبت کرده‏اند. این دو نویسنده مقارن شهریور۱۳۲۰ در دانشکده افسری خدمت می‏کرده‏اند. در صفحاتی از کتاب لشکرنامه که دربردارنده خاطرات دیلمقانی است، علت واقعه شهریور ۱۳۲۰ همکاری ایران با آلمان‏ها ذکر شده است. وی عدم آمادگی واحدهای مرزی را علت شکست می‏داند و از رشادت و مقاومت سربازان یاد کرده است.

«حتی ما دانشجویان هم تقاضا کردیم به ما اسلحه بدهند که به جبهه برویم، اما فشار از دو قسمت شمال و جنوب به اندازه‏ای بود که ارتش چند روز بیشتر نتوانست در مقابل قوای روس و انگلیس مقاومت کند و دستور ترک مخاصمه را صادر کرد. شورای جنگ... سربازان را از پادگان‏ها مرخص کرد و آنها با پیراهن و زیرشلواری بدون لباس نظامی در خیابان‌ها سرگردان بودند. از دیدن این منظره، اشک از چشمان مردم جاری بود و ماتم گرفته بودند... »۱۶

دیلمقانی سپس به انتصاب سپهبد احمدخانی به سمت فرمانداری نظامی تهران و استعفای رضاشاه پرداخته است.

سرگرد غلامحسین بقیعی از دیگر نظامیانی است که مقارن شهریور ۱۳۲۰ دانشجوی دانشکده افسری بوده است. وی در کتاب «انگیزه» به خاطرات آن ایام پرداخته و توصیفی داستان‏گونه از شهریور۱۳۲۰ ارائه داده است.

«... غرش رعدآسای چند طیاره چرتمان را پاره کرد... بی‏اختیار از جا جستم و برای تماشا به وسط حیاط شتافتم... سه هواپیمای یک باله که تا آن روز به چشم هیچ‌کس نخورده بود با سرعت زیاد از فراز سنگلج گذشت و چندین دسته کاغذ مانند کبوتران سفید در دنبال‏شان به پرواز درآمد... بلادرنگ برای به دست آوردن یک برگ از آن کاغذها بیرون پریدم، همراه هزاران نفر دیگر از بین خرابه‏ها چشم به آسمان دوختم و مدتی معطل شدم و از این سو به آن سو دویدم، ولی از بس مردم کاغذها را از دست هم می‏قاپیدند و به هم فشار می‏آوردند و فحش می‏دادند، موفق نشدم. فقط دهان به دهان شنیدم که دول انگلیس و شوروی اعلام کرده‏اند چون دولت ایران بر خلاف اصول بی‏طرفی تحت نفوذ ستون پنجم آلمان قرار گرفته و منافع متفقین را به خطر انداخته و به تذکرات خیرخواهانه آنها وقعی نگذاشته... ناچار در ساعت چهار و سی دقیقه بامداد امروز نیروهای زمینی و هوایی و دریایی آنها از مرز گذشتند، تا دست عمال خطرناک آلمان را از کشور باستانی ایران کوتاه سازند.»

۱۷

بقیعی در بخشی از خاطراتش به وحشت مردم پرداخته، سپس موضوع مرخص شدن سربازها از پادگان‏ها را چنین بیان کرده است.

«غروب هفتم شهریور تعداد زیادی سرباز بدون سردوشی و کلاه و مُچ‏پیچ، دو به دو و سه به سه سراسیمه از خیابان سپه می‏آیند. ابتدا به تصور اینکه خدمت زیر پرچمشان خاتمه یافته و به علت برقراری صلح و عدم احتیاج به اوطان (زادگاه‌های)خود می‏روند، جریان را عادی تلقی کردم. ولی پس از مدتی که دیدم سرباز از سرباز کنده نمی‏شود و میدان توپخانه شبیه سربازخانه شده، پیش رفتم و پرسیدم. کجا می‏رین؟... یکی‏شان که تصادفا مسن‏تر بود پاسخ داد. خونه‏مون... چطور؟ هیچی... از پریروز می‏گفتن روس‌ها می‏خوان بیان تهرون... بعد از ظهر امروز یه دژبان موتورسیکلت‏سوار ضمن عبور از جلو واحدها داد می‏زد، اومدن... اومدن... . اومدن... و بلافاصله دستور رسید ممکنه سربازخونه بمباران بشه... مام به همین شکلی که می‏بینی جیم شدیم... دیگه تو باغشا کسی نیست... حتی اسب و قاطرای زبون بسته هم سر به بیابون گذاشتن... فقط اسلحه‏دار باقی مونده که یکی بیاد تحویل بگیره... می‏گن هرجا پای روس‌ها رسیده، قبل از هر چیز افسرا و درجه دارا رو گرفتن و فرستادن به روسیه... احتیاط شرطه... شمام لباس شخصی بپوشین که تو مخمصه نیفتین... » ۱۸

روایت‏های منتشر شده از شهریور ۱۳۲۰ نشان می‏دهد ناهماهنگی در بین فرماندهان وجود داشته است و این حادثه با تمام تلخی‏ها در حافظه نظامیان به عنوان موضوعی مهم نقش بسته است.

.........................................................................................................

۱. سرلشکر محمد دیلمقانی در سال ۱۲۹۹ ش در شهر مشهد به دنیا آمد. در سال ۱۳۱۶ ش وارد دبیرستان نظام مشهد ‏و از مهرماه ۱۳۱۹ وارد دانشکده افسری شد و در رسته مهندسی آموزش دید. وی در ۱۳۲۴ش به مشهد منتقل شد. او فعالیت‏های متعددی در مشهد، سنندج، بیرجند، بلوچستان، کرمانشاه و تهران داشت، اما بیشتر در مسائل فنی و پشتیبانی مشغول بود. وی در مهرماه ۱۳۵۴ به درجه سرلشکری رسید. کتاب لشکرنامه حاوی خاطرات اوست.

۲. سرگرد غلامحسین بقیعی در سال ۱۳۰۰ در مشهد به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات ابتدایی به استخدام ارتش درآمد و در سال ۱۳۲۰ به دانشکده افسری وارد شد. او از سال ۱۳۲۳ به لشکر خراسان منتقل شد. بقیعی از سال ۱۳۳۰ به عضویت سازمان نظامی حزب توده درآمد و در سال ۱۳۳۲ دستگیر و پس از محاکمه به ۱۳ سال زندان محکوم شد. پس از آن وی به نویسندگی روی آورد و آثاری را منتشر کرد. او در دهم مهرماه ۱۳۸۸ درگذشت.

۳. بخش تاریخ شفاهی، مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه با محمد دیلمقانی، ۷/ ۱۱/ ۱۳۹۲ و مصاحبه با غلامحسین بقیعی، ۶/ ۱۰/ ۱۳۷۸.

۴. برخی از دیگر آثار و ترجمه‏های داوود موید امینی عبارتند از: فرار محمد علی شاه- دفاع در مقابل گازهای جنگی- پیروزی در باختر یا ‏۴۲ روز جنگ در هلند، بلژیک و فرانسه- تاریخ دو هزار و پانصد ساله پلیس ایران- جنگ اول جهانی- از مونمارت تا تریپولی- ایران بعد از جنگ- محاصره ورشو- جاسوسی‏های جنگ اخیر- جنگ‏های هوایی در سه جبهه لهستان- نروژ، کشورهای باختر- مسافرت شاهانه به آذربایجان- پانزده روز در مالزی و تایلند- آلمان در قلب اروپا- فاجعه پرل هاربر و زندگانی سیاسی موسولینی در سوئیس.

۵. محمدرضا خلیلی عراقی در ۱۲۹۴ ش در تهران زاده شد. او دانش‏آموخته دبیرستان نظام و دانشکده افسری تهران (۱۳۲۰ش) است. خلیلی به سبب دلبستگی به نویسندگی، از ارتش استعفا کرد. او دوره روزنامه‏نگاری را در ۴۳ سالگی در دانشکده حقوق گذراند و سال بعد از موسسه مطالعات و تحقیقات علوم اجتماعی، مدرک فوق لیسانس علوم اجتماعی گرفت. وی بیش از ۱۴ عنوان کتاب دارد که بیشتر جنبه نظامی و میهن‏پرستانه دارند. وی برای نخستین تالیف خود، خاطرات آذربایجان و کردستان، از حکومت پهلوی، مدال درجه اول همایون گرفت.

کتاب‏های شرح زندگانی آیت‏الله آقا شیخ رمضانعلی خلیلی عراقی- با من به خانه خدا بیایید- جوانمرگ- یوسف و زلیخا و شراره‏های عشق از دیگر آثار خلیلی عراقی هستند.

۶. ذکاءالملک فروغی و شهریور ‏۱۳۲۰ (تهران: علمی، ‏۱۳۷۰)

۷. در آخرین روزهای رضاشاه، تهاجم روس و انگلیس به ایران در شهریور ‏۱۳۲۰؛ ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، کاوه بیات. (تهران: انتشارات نو، ‏۱۳۷۰)

۸. دهه شوم شهریور از سوم شهریور ‏۱۳۲۰ تا حوادث آذربایجان و کردستان صد روز اسارت در عشق‏آباد خاطرات یک افسر اسیر ایرانی... (تهران: علمی، ‏۱۳۸۱)

۹. محبوسین متفقین در ایران (تهران: اهورا، ‏۱۳۸۵)

۱۰. گزیده اسناد دریای خزر و مناطق شمالی ایران در جنگ جهانی دوم، به کوشش مینا ظهیرنژاد ارشادی. (تهران: وزارت امور خارجه، موسسه چاپ و انتشارات، ‏۱۳۷۵)

۱۱. اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، تهیه و تنظیم: مرکز پژوهش و اسناد ریاست جمهوری؛ زیر نظر: فرهاد زیویار؛ به کوشش: سجاد راعی گلوجه... [و دیگران] (تهران: خانه کتاب، ۱۳۸۹ - ‏۱۳۹۰) - اسنادی از جنگ جهانی دوم. به کوشش: علی‌اکبر علی اکبری بایگی؛ زیر نظر: شهریار مرادی دهقی، محمد شیخان؛ [برای] معاونت ارتباطات و اطلاع‏رسانی دفتر رئیس‌جمهور، مرکز پژوهش و اسناد (تهران: خانه کتاب: ریاست‌جمهوری، مرکز پژوهش، سنجش و اسناد، نشر جمهور ایران، ‏۱۳۹۲)

۱۲. جنگ جهانی اول و دوم در ایران به روایت اسناد. به کوشش الهام ملک‏زاده، زهرا حامدی، زهرا علیزاده بیرجندی (تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ‏۱۳۹۲)

۱۳. تعدادی از این کتاب‏ها عبارتند از: ایران در اشغال متفقین: مجموعه اسناد و مدارک ۲۴ - ‏۱۳۱۸. به کوشش صفاءالدین تبرائیان. (تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا، ‏۱۳۷۱)- ستون پنجم: گوشه‏ای از فعالیت‏های عوامل آلمان بر اساس اسناد محرمانه بریتانیا (ایران، ۱۳۲۴ - ‏۱۳۲۰). ترجمه کاوه بیات. (تهران: جهان کتاب، ‏۱۳۹۱)- اسناد نقض بی‏طرفی ایران در شهریور ‏۱۳۲۰: سیاست خارجی در آستانه اشغال. به کوشش محمد ترکمان. (تهران: کویر، ‏۱۳۷۰)

۱۴. برخی از این خاطرات منتشر شده عبارت است از:

۱- برگی از تاریخ معاصر ایران: خاطرات پراکنده نزدیکان رضاشاه از سوم شهریور ‏۱۳۲۰. محمود ستایش. (تهران: ورجاوند، ‏۱۳۸۳) ۲- خاطرات سیاسی حوادث تاریخی ایران از شهریور ‏۲۰ تا ‏۲۸ مرداد ‏۳۲. نگارش ناصر نجمی. (تهران: کلینی، ‏۱۳۷۰) ۳- خاطرات نصرالله انتظام شهریور ‏۱۳۲۰ از دیدگاه دربار. به کوشش محمدرضا عباسی، بهروز طیرانی. (تهران: سازمان اسناد ملی ایران، ‏۱۳۷۱) ۴- شهریور ‏۱۳۲۰: خاطراتی از فروپاشی شتابان ارتش و حکومت رضا پهلوی. تدوین: قاسم یاحسینی. (تهران: مدرسه، ‏۱۳۸۳)

۱۵. پروژه تاریخ شفاهی شهریور ۱۳۲۰ مشهد طی سال‏های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۴ در بخش تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی انجام شد. در این طرح مصاحبه با تعدادی از افرادی که خاطراتی از این واقعه داشتند، ثبت شد. این مصاحبه‏ها در حال حاضر پیاده‏سازی شده و در اختیار محققان قرار می‏گیرد.

۱۶. رامین‌نژاد، رامین. لشکرنامه: خاطرات سرلشکر محمد دیلمقانی. (مشهد. آهنگ قلم. ۱۳۹۳. )، ص ۳۵- ۳۴

۱۷. بقیعی، غلامحسین. انگیـزه؛ خاطراتی از دوران فعالیت حزب توده. (تهران. موسسه خدمات فرهنگی رسا. ۱۳۷۳)، ص ۲۲۹

۱۸. همان. ص ۲۳۴

منبع: تاریخ شفاهی