مناره خسروگرد، راهنمای کاروان‌ها

گروه تاریخ و اقتصاد: مناره خسروگرد در ۵ کیلومتری غرب شهر سبزوار و یک کیلومتری جنوب روستای خسروگرد قرار دارد.

بهترین و معتبرترین سند درباره این میل دو رشته کتیبه‌ای است که روی بدنه آجری این مناره وجود دارد و به خط کوفی روی آن نوشته شده است که این مناره در سال ۵۰۵ هجری قمری و به دستور تاج الدوله ابوالقاسم بن السعید ساخته شده است. در سال ۵۰۵ هجری قمری حاکم خراسان و نواحی اطراف آن سلطان سنجر بوده است که پس از مرگ پدرش - سلطان ملکشاه سلجوقی- بر خراسان و اطراف آن حکومت یافت. همچنین ابوالقاسم علی بن سعید که ساخت میل خسروگرد به دستور وی صورت گرفته در این زمان نایب وزیر سلطان سنجر بوده است.

مشابه میل خسروگرد، مناره دیگری در خارج شهر غزنین به سال ۴۱۵ هجری قمری به فرمان سلطان محمود غزنوی ساخته شده است و از این رو برخی معتقدند که این میل نیز در همان دوران ساخته شده و تاریخ روی کتیبه مربوط به مرمت و بازسازی احتمالی آن بوده است، اما به سبب آنکه کتیبه روی میل خسروگرد کاملا در بدنه قرار گرفته و امکان تغییر آن بدون تخریب کلی میل وجود ندارد و همچنین از طرف دیگر متن نوشته روی کتیبه به تاریخ بنا و نه تاریخ مرمت اشاره دارد، بنابراین به جرات می‌توان نظریه اخیر را رد کرده و تاریخ بنای میل را همان سال ۵۰۵ هجری قمری دانست.

مناره خسروگرد میلی آجری است که با استفاده از آجر، آجرتراش، چوب و ملات گل با مخلوط شیره آهک و ماسه بادی و خاک رس ساخته شده است. این میل دارای چهار بخش اصلی پایه، ساقه، بدنه و راس است. ارتفاع کل این میل از روی زمین محل بنا تا بالاترین نقطه ۱۰/ ۳۲ متر است.

پایه این میل دارای پلان مربعی است که در گوشه‌های آن پخ‌هایی به عرض ۲ متر اجرا شده که محل ورودی ۴ حجره در این بخش است. ارتفاع بخش پایه ۲۵/ ۲ متر است و عرض هر ضلع آن در پایین ۹۵/ ۱۵ متر و در بالا ۵۵/ ۱۵ متر است. به‌منظور امکان دسترسی به بدنه میل در دو ضلع شرقی و غربی دو ردیف پله تعبیه شده است. هر یک از این ردیف پله‌ها دارای ۶ پله است که طول هر کف پله و ارتفاع آن -به جز پله اول- ۳۵ سانتیمتر است. ارتفاع پله اول ۶۵ سانتیمتر و عرض کف پله آن همان ۳۵سانتیمتر است.

عرض پله‌ها ۹۵ سانتیمتر است که با در کنار هم قراردادن ۱۳آجر به صورت راسته ایجاد شده است. در دورتادور بالای بخش پایه یک نیم پله به ارتفاع ۸ سانتیمتر و عرض ۵۵ سانتیمتر جهت جلوگیری از ریزش آب به دیوارها اجرا شده است. نمای بخش پایه با استفاده از آجرهای ۲۵×۲۵ ایجاده شده که تنها در دو جهت افقی و عمودی قرار گرفته‌اند.

روی بخش پایه با استفاده از آجرهای جدید در دوره‌های مرمت اخیر پوشش داده شده است که ابعاد آن با آجرهای استفاده شده در نمای پایه متفاوت است.

ساقه میل در واقع بخشی است که بر سکوی پایه قرارگرفته و بدنه اصلی میل روی آن ساخته شده است. به علاوه درب دسترسی به بدنه میل نیز در ضلع غربی بخش ساقه تعبیه شده است. شکل این بخش تقریبا مکعبی است که طول هر ضلع آن در محل اتصال به پایه ۴۹۵ سانتیمتر و در محل اتصال به بدنه ۴۲۵ سانتیمتر است. ارتفاع ساقه میل از روی سکوی پایه ۲۸۰ سانتیمتر است.

نمای این بخش تنها با استفاده از آجرهای ۲۵×۲۵ ساخته شده و جهت کارگزاری آنها -به جز در بالاترین رگ- فقط به‌صورت افقی است.

بدنه، اصلی‌ترین بخش میل را تشکیل می‌دهد. شکل بدنه به صورت استوانه‌ای است که از پایین به بالا قطر آن کم می‌شود. ارتفاع کلی این بخش بیش از ۲۵ متر است که حدود ۸۰درصد ارتفاع کلی میل را شامل می‌شود. قطر خارجی بدنه در پایین‌ترین نقطه ۴۹۵ سانتیمتر و در بالاترین نقطه و در زیربخش راس حدود ۲۶۰ سانتیمتر است. قطر داخلی بدنه در پایین ۲۸۵ سانتیمتر و در زیربخش راس ۱۵۰ سانتیمتر است. با توجه به اختلاف قطرهای داخلی و خارجی بدنه می‌توان گفت ضخامت دیوار در پایین حدود ۱۰۵ سانتیمتر و در بالا ۵۵ سانتیمتر است.

بدنه میل از دو بخش اصلی دیوارهای خارجی و ستون میانی تشکیل شده است. پله‌های گردانی که در بدنه میل ساخته شده‌اند بر دو این بخش تکیه دارند. بدنه دارای ۸۳ پله است که عرض بزرگ‌ترین آنها که در پایین قرار دارد ۹۵ سانتیمتر است. جهت امکان دید در بدنه ۱۰ عدد نورگیر تعبیه شده است که با انتقال نور به داخل میل روشنایی لازم را برای امکان بالا رفتن از میل فراهم کرده‌اند. ابتدا تصور می‌شد که این مناره تنها باقی‌مانده مسجد جامع بزرگ خسروگرد است اما کاوش‌های باستان‌شناسی اخیر در کنار برخی شواهد نشان می‌دهد این مناره هیچ ارتباطی به مسجد جامع بزرگ خسروگرد نداشته و کاربری آن به‌عنوان میل راهنمای مسافران و کاروان‌ها بوده است.

اولین مرمت مستند در سال ۱۱۳۵ هجری قمری به دستور نادرشاه افشار روی این میل انجام شده است. این مطلب را گردشگر غربی به‌نام هانری رنه در کتاب سفرنامه از خراسان تا بختیاری عنوان کرده است. همچنین صنیع‌الدوله در کتاب مطلع‌الشمس می‌گوید که در سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار این میل مورد مرمت قرار گرفته است.

منبع: کتاب استان خراسان، تالیف حسن زنده‌دل