سنت‌شکنی دارالفنون

دکتر عبدالمهدی رجایی: دعوای طب جدید و قدیم به اواسط دوره ناصرالدین شاه بازمی‌گردد. دوره‌ای که دارالفنون به‌عنوان یک مرکز رسمی و دولتی از طب جدید حمایت می‌کرد و آن را به رسمیت می‌شناخت. چنان که از یکی از مطالب روزنامه «وقایع اتفاقیه» بر می‌آید تدریس این دانش در مدرسه دارالفنون بسیار به گسترش و البته تقویت آن کمک کرده بود. مراجعه به خاطرات دکتر پولاک و نیز دکتر فوریه نشان می‌دهد که جدال سختی میان طب قدیم و طب جدید در همان ابتدای کار برقرار بوده است. دور از ذهن هم نیست که پزشکان ایرانی نمی‌توانستند به سادگی بپذیرند بنیان چندین هزار ساله دانش آنها به وسیله یک دانش جدید فرنگی در خطر افتاده است. پس به مقاومت در مقابل موج جدید پرداخته و احتمالا با تکیه بر مبانی فلسفی دانش خود، که از این جهت بر طب جدید می‌چربید، فضیلت دانش خود را فریاد می‌کردند. این جدال در مورد معالجه شخص شاه نیز گاه برپا می‌شد که جلوه‌های آن در خاطرات فوریه آمده است.

در آن زمان دکتر طولوزان رفته بود و در سفری که شاه به اروپا کرد، طولوزان دکتر فوریه را به جای خود منصوب می‌کند. دکتر فوریه از پاریس همراه موکب شاهانه شد. همین که به تبریز رسیدند شاه به اسهال مبتلا شد و به رختخواب افتاد. کمیسیون پزشکی درباری که به طب قدیم معالجه می‌کردند، تلاش داشتند با داروهای خود از جمله روغن کرچک و خاک تربت به معالجه شاه اقدام کنند. در عین حال شاه را از داروهای فرنگی دکتر فوریه بترسانند. تا چند روز چنین شد تا اینکه حال شاه رو به وخامت رفت و خود وی دست به دامن دکتر فوریه گردید. جدال تا آنجا پیش رفت که دکتر فوریه نوشت «همکاران حقه باز من بی‌اثر ماندن تربت را به آن علت جلوه دادند که یک نفر فرنگی نجس نزدیک شاه بوده و حضور او اثر را از تربت برده است»(فوریه، ۱۳۶۸، ص ۱۳۸) به قول فوریه «تمام مقصود ایشان این بود که تا می‌توانند از معالجات من جلوگیری کنند. به امید آنکه از دوای ایشان اثری ظاهر شود و افتخار معالجه شاه و استفاده‌هایی که از آن منظور است نصیب ایشان شود نه من»(همان جا)

سرانجام داروهای فرنگی دکتر فوریه اثر خود را گذاشت و شاه بهبود یافت. جایزه‌های زیادی نصیب دکتر فوریه شد و در موقع اقامت سه ساله او در تهران نیز پس از معالجه امین‌السلطان، صدراعظم، یک قطعه زمین از او جایزه گرفت و به این ترتیب در میان طبقات بالای جامعه اعتماد به معالجات طب جدید گسترش یافت.

دعوای میان طب قدیم و جدید ادامه داشت تا سال ۱۳۱۳ش که دانشکده پزشکی دانشگاه تهران به تربیت پزشک جدید مشغول شد و راه بیش از پیش برای طب جدید گشوده شد. امروز بعد از حدود ۱۵۰ سال رقابت که به چیرگی طب جدید انجامید، طب قدیم تکانی خورده و می‌خواهد خودی نشان دهد. البته در این میان عطارها و عطاری‌های سنتی در خط مقدم جبهه هستند و شاید همین امر که پاسداری از طب سنتی به بازار و اقتصاد سپرده شده است، وجهه علمی آن را تضعیف و کامیابی آن را با تردید مواجه کرده. سرانجام این داستان به کجا می‌انجامد؟ معلوم نیست.

اما نکته‌ای که این متن روزنامه بر آن تاکید دارد بازتاب این حقیقت است که گویا ایرانیان برای معالجه به پزشکان ایرانی تحصیلکرده اعتماد کامل نداشته و به آنها مراجعه نمی‌کرده‌اند و می‌توان حدس زد این پزشکان به مسوولان دولتی گله کرده و خواستار حمایت شده بوده‌اند. در نتیجه دولت اعلام کرد که هواداران طب فرنگی به شاگردان دارالفنون اعتماد کرده و برای معالجه به آنان مراجعه کنند.

روزنامه وقایع الاتفاقیه نوشته است:

«فن طبابت همیشه در مملکت ایران شایع و کامل بوده و اطبای حاذق علما و عملا در هر یک از بلاد، خاصه دارالخلافه العلیه، به مداوای امراض اشتغال داشته و دارند. چون طرز طبابت فرنگی به واسطه بعضی تتبعات و تصرفات تازه و اسباب و ادویه جدیده، نسبت به فنون طبابت ایرانیه اسهل بود، لهذا در این دولت هم متدرجا معمول گردید. بعضی از اهالی ایران در همان عادت سابقه باقی‌مانده، رجوع به اطبا و مداوای ایرانی نمودند. و بعضی دیگر با طور معالجه فرنگی کم‌کم مانوس شدند. اکنون هر دو طریقه در ممالک محروسه متداول است.

آنکه طبیب ایرانی است، معلوم است در هر بلدی هستند و از روی حذاقت و بصیرت به معالجه به اقتضای طبایع و امزجه اشخاص و آب و هوای آن مملکت مشغول می‌باشند. آنکه طبیب فرنگی است اگرچه علی العجاله به جز عالیجاه مقرب الخاقان حکیم پولاک، حکیم‌باشی اعلیحضرت شاهنشاهی و عالیجاه حکیم شلمرز، کسی که مخصوص خدمت دولت باشد، حاضر نیست، ولکن حکیم باشی (پولاک)در این مدت که از فرنگستان به ایران آمده، به حکم محکم اقدس همایون و مراقبت اولیای دولت علیه، دایما در مدرسه دارالفنون مشغول تدریس علم طب و تکمیل شاگردهای این فن بوده است و به این واسطه جمعی که اولا در فن طبابت ایرانی فی‌الجمله سر رشته و وقوف داشتند، علما و عملا از این سیاق بی‌استحضار نبودند و بعضی از آنها اولاد اطبا و آبا و اجدادشان طبیب بوده‌اند، در فن طبابت فرنگی هم تربیت گشته‌اند که به تصدیق خود مقرب الخاقان حکیم باشی (پولاک)، در قواعد طب فرنگستان به کمال مهارت و حذاقت رسیده اند و با این احوال از قراری که معلوم می‌شود کسانی که از اهالی ایران مایل و معتاد به‌طور طبابت فرنگی هستند، چنان تصور می‌کنند که اگر طبیب از خود اهالی فرنگستان در این مملکت حاضر نباشد، آنها در معالجات خود معطل خواهند بود و به این تصور و خیال کمتر اتفاق می‌افتد که از اهالی ایران کسی به اطبای مزبور که به سعی و اهتمام دولت به عمل آمده و تربیت شده‌اند، رجوع نماید.

این معنی باعث شده است که هم این فرقه اطبا از شوق بیفتند و هم سعی و خرج چندین ساله دولت در حق آنها بی‌فایده بماند و از آنجا که مقصود اصلی دولت از همه این مخارج و زحمات این بود که این اشخاص به کار دولت و ملت برآیند، لذا اعلام می‌شود که عموم مردم ایران که محتاج به طبیب هستند، اگر کسانی هستندکه عادت به طب فرنگستان ندارند و مزاج ایشان عادت به قوانین ایران دارد، به اطبای حاذق کامل ایران که در علم و عمل عالم و مجربند رجوع نمایند و اگر کسانی هستند که به معالجه فرنگستان عادت نموده‌اند و به قوانین ایشان انس گرفته‌اند، به اطبای تربیت شده حاذق مدرسه دارالفنون رجوع نمایند که در قوانین طب فرنگستان کامل و مجربند.»

- روزنامه وقایع اتفاقیه، ۱۲۷۳