عهدنامه تحمیلی اشغالگر شمالی

گروه تاریخ و اقتصاد: در روز سوم اسفند ۱۲۰۶ هجری شمسی برابر با ۲۲ فوریه سال ۱۸۲۸ عهدنامه ترکمانچای میان دولت ایران وروسیه تزاری منعقد شد که تماما به ضرر ایران تنظیم شده بود. این عهدنامه در پی جنگ‌های دو کشور و شکست ایران بسته شد؛ قراردادی که تا زمان انقلاب اکتبر در سال ۱۹۱۷ به قوت خود باقی بود تا اینکه ولادیمیر ایلیچ لنین همه قراردادهای تحمیلی روسیه تزاری را به سود کشورهای ستم دیده ملغی اعلام کرد و عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای نیز به بایگانی تاریخ سپرده شد. مک دونالد، سفیر انگلیس در ایران نقش بارزی در انعقاد این قرارداد داشته است. برای امضای این پیمان از سوی فتحعلی شاه پادشاه ایران میرزاعبدالحسن‌خان و آصف‌الدوله و از سوی روسیه تزاری ایوان پاسکویچ حضور داشتند.

براساس این قرارداد بخش‌های گسترده‌ای از شمال ایران به روسیه اشغالگر منضم شد. از جمله مفاد عهدنامه ترکمانچای می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

واگذاری خانات ایروان و نخجوان به دولت روسیه و تخلیه تالش و مغان از سپاه ایران

• پرداخت ده کرور تومان؛ معادل ۲۰ میلیون سکه مناتِ سفید روسی (مُنِتا) монета، یا سه میلیون و نیم لیره انگلیسی، به‌طور اقساط از طرف ایران به روسیه به‌عنوان غرامت جنگی

• اجازه عبور و مرور آزاد به کشتی‌های تجاری روسی در دریای مازندران

• رضایت به انعقاد یک عهدنامه تجاری بین ایران و روسیه و حق اعزام کنسول و نمایندگان تجاری به هر منطقه از مناطق ایران که روس‌ها میل‌شان بکشد.

• حمایت از ولیعهدی عباس میرزا و کوشش در به سلطنت رساندن وی پس از مرگ شاه (البته عباس میرزا پیش از پدرش درگذشت)

• استرداد اسرای طرفین

• اعطای حق قضاوت کنسولی (کاپیتولاسیون) به روسیه

در بند ششم عهدنامه آمده بود: «اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران به تلافی مصارف کثیره که دولت روسیه را برای جنگ واقعه بین‌الدولتین اتفاق افتاده و همچنین به تلافی ضررها و خسارت‌هایی که به همان جهت به رعایای دولت روسیه رسیده تعهد می‌کند که به‌واسطه دادن مبلغی وجه نقد آنها را اصلاح نماید و مبلغ این وجه بین‌الدولتین به ده کرور تومان رایج قرارگرفت که عبارت است از بیست میلیون منات سفید روسی و چگونگی در موعد و رهاین فصول این وجه در قرارداد علاحده که همان قدر قوت و اعتبار خواهد داشت که گویا لفظا به لفظ در این عهدنامه مصالحه حالیه مندرج است، معین خواهد شد.»بند هشتم قرارداد هم چنین بوده «هم سفاین تجارتی روس مانند سابق استحقاق خواهند داشت که به آزادی بر دریای خزر به طول سواحل آن سیر کرده، به کناره‌های آن فرود آیند و در حالت شکست کشتی در ایران اعانت و امداد خواهند یافت و همچنین کشتی‌های تجارتی ایران را استحقاق خواهد بود که به قرار سابق در بحر خزر سیر کرده، به سواحل روس آمد و شد نمایند و در آن سواحل در حال شکست کشتی به همان نسبت استعانت و امداد خواهند یافت. در باب سفاین حربیه که علم‌های عسکریه روسیه دارند چون از قدیم بالانفراد استحقاق داشتند که در بحر خزر سیر نمایند، لهذا همین حق مخصوص کما فی السابق امروز به اطمینان به ایشان وارد می‌شود، به نحوی که غیر از دولت روسیه هیچ دولت دیگر نمی‌تواند در بحر خزر کشتی جنگی داشته باشد.»پس از انقلاب اکتبر، لنین برای اثبات حسن‌نیت خود نسبت به ملل ضعیف جهان الغای تمام امتیازات استعماری دولت تزاری پیشین را اعلام کرد. دولت صمصام‌السلطنه نیز از این فرصت استفاده کرد و در ۱۸ شوال ۱۳۳۶ در مصوبه‌ای الغای قرارداد ترکمانچای و دیگر امتیازات واگذار شده به دولت روسیه تزاری را اعلام کرد که این اقدام شامل لغو امتیاز کاپیتولاسیون برای اتباع روسیه نیز می‌شد.