معادن بسیار، صادرات کم

گروه تاریخ و اقتصاد: از محصولات عمده کشاورزی ایران گندم، جو، برنج و میوه است. ابریشم، که شرح آن پیش‌تر یاد شد، در سواحل دریای خزر تولید می‌شود. در سال ۱۸۹۹ م. (۱۳۱۷-۱۳۱۶ ق‌.) ارزش ابریشم حاصل شده در گیلان چهار میلیون پوند بود و علاوه بر این حدود ۵۳۲.۵۰۰ کیلوگرم پیله به اروپا صادر شد. تولید تریاک هم رفته‌رفته رونق گرفته و ارزش صادرات آن به حدود چهار میلیون روبل رسیده است. از این ماده، آنچه که به اروپا صادر می‌شود مصرف دارویی دارد و آنچه که به چین می‌رود برای تخدیر و مصرف معتادان است.

توتون و تنباکو هم هر ساله به مقدار پنج یا ۶ تن صادر می‌شود. ارزش صادرات پنبه ۹.۹۳۴.۴۰۰ پوند و پشم چهار میلیون پوند است. یک‌سوم پشم صادر شده به بمبئی می‌رود و دوسوم دیگر را با پشم محصول مملکت عثمانی مخلوط و عمد تا به بالکان صادر می‌کنند. مرغوب‌ترین پشم ایران محصول خراسان است که مقدار صدور آن به ۲.۶۴۰.۰۰۰ پوند به ارزش ۳۵۰.۰۰۰ روبل می‌رسد.

فرش و قالی معروف‌ترین محصول دست‌ساز ایران است و حدود ۳۰‌گونه دارد. یک قطعه فرش، گاه چند هزار سکه‌زر قیمت دارد.

پایگاه صید مروارید ایران در خلیج‌فارس، بحرین و بندر لنگه است. در دبی، شارجه و ابوظبی هم مروارید حاصل می‌شود. آماری در این‌باره در دست نیست؛ اما گویا ارزش صید آن در سال ۱۸۹۹ به حدود سه میلیون روپیه رسید.

منابع معدنی ایران کم نیست؛ اما بازار و بنادر صادرات آن اندک و راه‌های حمل‌ونقل هم توسعه نیافته‌اند؛ و از این معادن چندان بهره‌برداری نمی‌شود. مس در گوشه و کنار ایران حاصل می‌شود و از قدیم استخراج می‌شده؛ اما استخراج کلی آن هنوز آغاز نشده است.

قلع در آذربایجان به‌دست می‌آید و معادن سنگ سرمه، نیکل و سرب در بیابان‌های نزدیک یزد یافت می‌شود. معدن روی در نزدیکی تهران، معادن منگنز و بوره (هیدرات سدیم) در کرمان و معدن آهن در گوشه و کنار ایران است. زغال‌سنگ در اطراف تهران حاصل می‌شود و معادن زغال جنوب و شرق ایران دست‌نخورده مانده‌اند. [سنگ] نمک هم همه‌جا به‌دست می‌آید و گوگرد هم کمی هست.

نفت در سرحدهای غربی ایران از کردستان تا خلیج‌فارس به‌دست می‌آید. در شمال ایران هم در این سال‌ها میدان نفت‌خیز پیدا شده است. گویا درآمدی که از راه اجاره استخراج اینجا عاید دولت می‌شود بیش از ۱.۶۰۰.۰۰۰ روبل در سال است. سه شرکت روسی در سال ۱۸۹۸ اجازه حفاری و استخراج نفت در اینجا گرفته و هم‌اکنون در جنوب آذربایجان شروع به استخراج نفت کرده‌اند.

مراکز تجاری ایران شهرهای تبریز، تهران و اصفهان است. بندرهای عمده در خلیج‌فارس، بندرعباس، لنگه و بوشهر است و در دریای خزر سه بندر انزلی، مشهدسر و بندرگز.

نرخ حق گمرک برای خارجیان ۵ درصد ارزش کالایی که صادر می‌شود براساس بارنامه و پس از بارگیری محموله در کشتی است. گمرک صدور کالا از ایرانیان به نرخ یک تا ۸ درصد ارزش کالا گرفته می‌شود. تاکنون وصول حقوق گمرکی را به مقاطعه می‌دادند و سود هنگفتی عاید مقاطعه‌کار می‌شد؛ اما در ماه مارس سال ۱۸۹۹ م. (ذیقعده ۱۳۱۸ق.) کارشناس گمرکی که از بلژیک دعوت شده بود این طرز وصول حقوقی گمرکی را که برای دولت بسیار زیانبار بود لغو کرد و چون این تدبیر در کرمانشاه و آذربایجان نتیجه خوب داد، از ماه مارس سال ۱۹۰۰ م. در دیگر ایالات و ولایات هم به اجرا درآمد. بدین‌سان، عواید گمرکی در این سال(۱۸۹۹م.) به چهار میلیون روبل رسید که در مقایسه با سه‌میلیون روبل عواید سال ۱۸۹۸ م. و پیش از این اصلاحات تشکیلاتی، در کمتر از دو سال ۲۵ درصد افزایش داشت. به نظر می‌آید که این تدبیر یگانه اصلاح اداری و تشکیلاتی است که در این سال‌ها در ایران صورت گرفته است. کل ارزش صادرات و واردات ایران حدود ۱۰ میلیون لیره و اقلام عمده صادرات خشکبار و تریاک و پنبه و پشم و ابریشم و فرش و قالی و مروارید و برنج و سنگ‌های قیمتی است. مهم‌ترین کالای وارداتی شامل پارچه، منسوج پنبه‌ای، شیشه، بافته‌های پشمی، چهارچرخه (درشکه)، شکر، چای، قهوه و دارو است.

پول و بانک در ایران

در سال ۱۸۸۹ م. (جمادی‌الاولی ۱۳۰۶) شاه امتیاز تاسیس «بانک شاهنشاهی ایران» را به یک انگلیسی به نام رویتر (Baron de Reuter) داد و این بانک مرکز اصلی خود را در تهران و شعبه‌هایی در شهرهای مهم گشود. سرمایه این بانک چهار میلیون لیره استرلینگ قرارداده شد و در آغاز با یک میلیون لیره شروع به کار کرد. سهام خود را به قیمت هر سهم ۳۲ تا ۳۴ قران در ایران فروخت و سپس قیمت این سهام به شدت تنزل کرد، چندان که در ماه دسامبر سال ۱۸۹۴ ارزش سرمایه آن به ۶۵۰ هزار لیره تنزل کرد و به وضعی که امروز هست رسید.

این بانک اجازه نشر اسکناس داشت که حجم آن نباید بی‌‌اجازه دولت ایران از ۸۰۰ هزار لیره بیشتر می‌شد. بانک ملزم بود که در دو سال اول معادل ۵۰ درصد اسکناسی که منتشر می‌کند ذخیره طلا نگه دارد و از سال سوم این نسبت به ۳۳ درصد کاهش می‌یافت. همچنین این بانک این حق را پیدا کرد که معادنی را که امتیاز بهره‌برداری آن به دیگری داده نشده بود، استخراج کند.

بانک شاهنشاهی ایران در ماه اکتبر ۱۸۸۹ آغاز به فعالیت کرد و از ماه آوریل سال ۱۸۹۰ عملیات «بانک جدید شرقی» (New Oriental Bank Co. Ltd. (London را در ایران یکسره در اختیار خود گرفت و شعبه‌هایش را در تبریز، رشت، اصفهان، یزد، شیراز، بوشهر و بمبئی تاسیس و در شهرهای عمده دیگر هم نمایندگی دایر کرد. مقر و مرکز این بانک یکی از ساختمان‌های اصلی و مهم در تهران است و تقریبا همه کارکنان آن انگلیسی هستند.

در رقابت با بانک شاهنشاهی ایران، بانک استقراضی (روس) که همچون شعبه‌ای از بانک دولتی روسیه است در تهران تاسیس شد.

سود بانک شاهنشاهی ایران فقط در امتیاز نشر اسکناس بود و چون بانک روسی هنوز نمایندگی در اینجا و آنجا تاسیس نکرده بود، درآمدهای گمرکی از هر چهار سوی ایران از طریق شعبه‌های این بانک به تهران فرستاده می‌شد؛ اما طولی نکشید که با گسترده شدن فعالیت بانک استقراضی روس، بانک شاهنشاهی موقعیت ممتاز خود را از دست داد.

علاوه بر این دو بانک بزرگ، شعبه‌ای از «بانک‌تجاری‌بین‌الملل مسکو» (Banque Internationale de Commerce de Moscou) در ایران بود. واحد پول ایران «قران» نامیده می‌شد. وزن یک قران نقره در ابتدا ۸۸ واحد بود؛ اما پس از چندی بیش از ۷۱واحد ارزش نداشت. به همین نسبت، عیار نقره در سکه‌های نقره هم که ۹۵ تا ۹۲‌درصد بود به حدود ۸۰درصد کاهش یافت. ارزش برابری قران هم تنزل فاحش داشت. در سال ۱۸۷۴ یک قران برابر یک فرانک فرانسه و ۲۵ قران هم ارز یک لیره انگلیس بود؛ اما ارزش قران رفته رفته افت کردو هر ۴۷ یا ۵۹ قران هم ارز یک لیره شد. من در تهران یک روبل روسیه را به پنج قران و هیجده شاهی خرد کردم، اما (پیش‌تر) در تبریز برای هر روبل پنج قران و نوزده شاهی می‌دادند. از اینجا پیداست که قران هر چه بیشتر رو به تنزل دارد.

هر قران به «شاهی» تقسیم می‌شود و یک قران بیست شاهی است. هر شاهی هم دو «پول» است و هر ده قران را یک «تومان» می‌گویند. سکه‌های طلا با ارزش یک چهارم تومان، نیم تومان، یک تومان، پنج تومان، و ده تومان ضرب شد اما این سکه‌ها کمتر در گردش بود و اسکناس تومانی رواج داشت. سکه‌های در گردش در بازار بیشتر دو قرانی و یک قرانی نقره و سکه نیکلی یک شاهی (معادل ۵۰ دینار) بود. چنین تدبیر کرده‌اند که اگر ممکن باشد، سکه‌های مسی را از گردش خارج کنند. هنگامی که در تهران بودم، معادل دو هزار لیره سکه نقره پنج قرانی تازه که در پایتخت روسیه ضرب کرده بودند، رسید و خیلی زود به گردش افتاد. این سکه‌های نقره خوش نما و خوش جنس است، چون (در کیفیت) چندان تفاوتی با روبل روسیه ندارد و از این رو به احتمال زمینه قبول و رواج خواهد یافت.

منبع: سفرنامه ایران، ماساجی اینووه (۱۳۲۰ ه.ق./ ۱۹۰۲ م.) ترجمه دکتر هاشم رجب‌زاده، انتشارات طهوری.