گروه تاریخ و اقتصاد: از مسافران ژاپنی که بیش از یک سده پیش به ایران آمده و سفرنامه‌ای هم از خود به یادگار نهاده‌اند، ماساجی اینووه (۱۹۴۷-۱۸۷۶) است که در پاییز سال ۱۹۰۲ میلادی (برابر سال ۱۲۸۱ خورشیدی و ۱۳۲۱ هجری قمری و سال ۳۵ میجی به تقویم ژاپنی: سال سی‌وپنجم بر نشستن امپراتور میجی) از راه ترکستان و قفقاز به ایران آمده و یادداشت‌های خود را از آنچه که دیده و یافته بود پس از یک سال در کتابی منتشر کرده است. اینووه یکی از پیشگامان ژاپنی سفر به آسیای میانه شناخته شده است.

وی وضعیت مالیه ایران را چنین به تصویر می‌کشد:

عواید سالانه دولت بر اثر تنزل ارزش قران کاهش یافته است. هرچند که رقم درآمد افزایش نشان می‌دهد، درآمد واقعی نه فقط رشد نکرده، بلکه کمتر از پیش شده است. برای نمونه، در سال ۱۸۳۹ م. (۱۲۵۵ هـ.) جمع کل درآمد دولت ۳۴.۰۲۶.۱۵۰ قران، برابر ۱.۸۳۵.۹۹۵ لیره و در سال ۱۸۷۶ م. (۱۲۹۳ هـ.) ۵۰.۷۰۰.۰۰۰ قران، معادل ۱.۹۵۰.۰۰۰ لیره بود. اما در سال ۱۸۸۸ م. (۱۳۰۶-۱۳۰۵هـ.) عواید دولت به ۵۴.۴۸۷.۶۳۰ قران که معادل ارزی آن ۱.۶۰۲.۵۱۰ لیره بود کاهش یافت. دو سال پس از آن، در سال ۱۸۹۰ م. (۱۳۰۸-۱۳۰۷ هـ.)، بر اثر افزایش اندک در بهای نقره، جمع کل عواید دولت معادل ۱.۷۷۵.۰۰۰ لیره شد؛ اما با تنزل ارزش نقره، باز درآمد دولت کم شد و در سال ۱۸۹۹ م. (۱۳۱۷-۱۳۱۶ هـ.) به معادل ۱.۵۰۰.۰۰۰ لیره کاهش پیدا کرد. معادل ارزی این درآمد حدود ۳۰۰.۰۰۰ لیره کمتر از عواید ۶۰ سال پیش از آن بود؛ اما هزینه سالانه در سال ۱۸۸۸ م. حدود ۵۱.۰۰۰.۰۰۰ قران بود و در سال ۱۸۹۶ م. به همان مقدار ثابت ماند. مانده مبلغ به خزانه خلوت شاهی می‌رود.

حدود ۸۲ درصد درآمد سالانه [عواید مالیات است که] به نقد یا به جنس وصول می‌شود. از آنجا که تحصیلداران می‌توانند مبلغ مالیات را به دلخواه معین کنند، رقم عواید پی در پی تغییر می‌کند؛ و از این راه زیان مکرر به دولت وارد می‌آید. تقریبا همه مالیات‌ها به طبقه کارگر و صاحبان حرفه و پیشه تحمیل می‌شود. مالیاتی که از یهودیان و مسیحیان و پارسیان گرفته می‌شود بسیار ناچیز است.

۱۵ درصد از درآمد سالانه دولت نیز از محل عوارض و تعرفه‌های گمرکی عاید می‌شود؛ و مانده آن (سه درصد؟) از عواید پست و تلگراف، اجاره شیلات و معادن و محل‌های دیگر است. در سال ۱۸۹۲ م. (۱۳۱۰-۱۳۰۹ هـ.) دولت ایران با بانک شاهنشاهی ایران که با سرمایه انگلیس تاسیس شده است قراری داد و ۵۰۰.۰۰۰ لیره از این بانک وام گرفت که همه آن را تاکنون پس داده است. در سال ۱۹۰۰ م. (۱۳۱۸-۱۳۱۷ هـ.) دولت ایران مبلغ ۲.۲۵۰.۰۰۰ لیره با بهره ۶ درصد در سال از بانک استقراضی روس وام گرفت. سال گذشته، که سال ۱۹۰۱م. بود، دولت ایران مبلغ یک میلیون لیره دیگر از بانک روس قرض کرد، اما همه این پول در اندک زمانی بیهوده خرج و تلف شد و هیچ چاره‌ساز نبود و فقر خزانه دولت روزافزون است. مردم می‌گویند که در این تابستان که شاه به سفر سوم خود به (اروپا و) روسیه رفت، برای گرفتن قرضه سومی به مبلغ دو میلیون [لیره] مذاکره کرد. افسوس که ایران در آینده روزگار سخت‌تری خواهد داشت.

منبع: سفرنامه ایران، ماساجی اینووه (۱۳۲۰ه.ق./ ۱۹۰۲م.)، ترجمه دکترهاشم رجب‌زاده، انتشارات طهوری

وضعیت مالیه ایران در دوره قاجار