استعفای عین‌الدوله

در روز ۲۵ دی‌ ۱۲۹۶ شمسی، عین‌الدوله که برای سومین بار رئیس‌الوزرا شده بود، از این سمت استعفا داد. عبدالمجید میرزا عین‌الدوله، فرزند سلطان احمدمیرزا عضدالدوله و نوه فتحعلی شاه در ۱۲۲۴ شمسی در تهران زاده شد. از پنج سالگی تحصیلات خود را در خانه نزد معلمان خصوصی آغاز کرد و مقدمات زبان فارسی و عربی را فراگرفت. قدری هم تاریخ و جغرافیا و ریاضیات خواند. در پانزده سالگی ناصرالدین شاه موافقت کرد که او برای ادامه تحصیل وارد دارالفنون شود و فنون نظامی را بیاموزد. عبدالمجید مدت شش سال در دارالفنون در رشته‌های مختلف دانش‌اندوزی کرد و زبان فرانسه را نیز آموخت. وقتی در بیست سالگی تحصیلاتش پایان یافت، به استدعای پدرش تقاضای کاری برای او شد و شاه پس از آزمایش‌های متعدد دستور داد کاری در دستگاه ولیعهد در تبریز به او واگذار شود. عبدالمجید به تبریز رفت و کار اصطبل خاصه ولیعهد به او واگذار شد و با جدیت و تلاش شبانه‌روزی، سر و سامانی به آنجا داد و رضایت ولیعهد از هر جهت فراهم گردید و به دستور مظفرالدین میرزا، مهدعلیا دختر چهارده ساله ولیعهد را به عقد دائم او درآوردند.

عین‌الدوله در حقیقت دست راست ولیعهد بود و طبعا در تمام کار‌ها مداخله می‌کرد. پس از عزل امیرنظام گروسی از پیشکاری آذربایجان و انتصاب میرزا عبدالرحیم قائم ‌مقام تبریزی به جای وی، شهر تبریز دچار آشوبی بزرگ شد. ولیعهد، عین‌الدوله را مامور امنیت تبریز کرد. او با قاطعیت کامل آرامش را به شهر تبریز برگرداند. سرانجام با اصرار مظفرالدین میرزا، شاه در اوایل ۱۳۱۳ قمری با پیشکاری و وزارت آذربایجان عین‌الدوله موافقت کرد. هنوز چند ماهی از وزارت عین‌الدوله سپری نشده بود که شاه به قتل رسید. عین‌الدوله یک هفته پس از قتل ناصرالدین شاه، وسایل تاج‌گذاری موقت مظفرالدین شاه را در تبریز فراهم کرد و با شکوه و جلال فراوان ولیعهد چهل و چهار ساله را بر اریکه سلطنت جای داد. اردوی شاه جدید پس از تاج‌گذاری موقت در تبریز عازم تهران شد و با نظم و نسقی که عین‌الدوله داده بود، پس از چهل روز وارد پایتخت شد. عین‌الدوله انتظار داشت‌‌ همان کاری که ناصرالدین شاه با میرزا تقی‌خان فراهانی پیشکار و وزیر خود انجام داد، شاه جدید درباره او اعمال کند و صدارت را به وی واگذار نماید ولی خواسته او جامه عمل نپوشید، بلکه سیاست امین‌السلطان صدراعظم در شاه موثر افتاد و او به حالت تبعید به حکومت مازندران منصوب شد. مظفرالدین شاه پس از استعفای امین‌السلطان، فرمانی برای عین‌الدوله صادر کرد. به موجب این فرمان به منصب وزیر اعظم منصوب شد.

زمامداری عین‌الدوله مواجه بود با وبای خانمان‌سوز آن سال و خالی بودن خزانه، به‌طوری که دولت و دربار قادر به پرداخت حقوق ماهیانه نبودند. عین‌الدوله حکام را به تهران احضار و از هر کدام پیشکش قابل ملاحظه‌ای دریافت کرد و حکامی که حاضر به پرداخت نبودند، تعویض شدند. غرض از این اقدامات، تعدیل بودجه و تقلیل مخارج بود. پس از بازگشت مظفرالدین شاه و عین‌الدوله از سفر اروپا (۱۳۲۳ قمری) نغمه‌های زیادی از هر طرف بلند شد. عده‌ای برای عزل مسیو نوز بلژیکی (رئیس اداره گمرکات) متحصن شدند و بعد ماجرای احتکار قند و چوب زدن تجار توسط علاءالدوله حاکم مستبد تهران پیش آمد. خشونت عین‌الدوله و تبعید عده‌ای از سر‌شناسان پایتخت به سایر شهر‌ها و اختلاف شدید دسته‌ای از روحانیون با صدراعظم (بهبهانی و طباطبایی) آتش ناامنی و انقلاب را دامن می‌زد. شاه ناگزیر فرمان عدالتخانه را صادر کرد ولی عین‌الدوله با وقت گذرانی از انجام این کار طفره می‌رفت. مظفرالدین شاه چاره را در عزل عین‌الدوله و صدور فرمان مشروطیت دید. عین‌الدوله پس از عزل از صدارت، به فریمان و سپس مازندران تبعید شد و در جریان فوت مظفرالدین شاه و تاج‌گذاری محمدعلی میرزا، در تهران حضور نداشت.

بعد از مرگ مظفرالدین شاه، در دوران سلطنت محمدعلی شاه، او مجددا مورد توجه و مشورت قرار گرفت و در جنبش مشروطه‌خواهی در انقلاب آذربایجان، شاه او را برای سرکوبی قیام تبریز و دفع مجاهدین و مشروطه‌طلبان، مامور کرد ولی موفقیتی حاصل نشد. بعد از فتح تهران به دست مجاهدین و تحصن محمدعلی شاه به سفارت روس، عین‌الدوله برخلاف بسیاری از مقامات که به سفارتخانه‌ها متحصن شدند، به اتفاق چند نفر از اقوام خود، پیاده به بهارستان رفت و خود را تسلیم مجاهدین و روسای ملت کرد و این اقدام او باعث شد که روسای مشروطه و مجاهدین، او را با احترام بپذیرند و به او آزاری نرسانند.

عین‌الدوله با اینکه تا آخر عمر مخالف مشروطه بود ولی در زمان احمدشاه قاجار نیز دو بار در سال‌های ۱۲۹۴ و ۱۲۹۶ هجری شمسی رئیس‌الوزرا شد.

منبع:

- پایگاه تاریخ ایرانی

- شرح رجال سیاسی نظامی معاصر ایران، جلد دوم، دکتر باقر عاقلی، انتشارات گفتار و نشر علم، ۱۳۸۰