نام‌های یزد در گذر تاریخ

یزد در طول تاریخ به چندین نام تغییر یافته است. ابن بلخی در کتاب فارسنامه که در قرن ششم هجری تالیف شده نام اصلی یزد را «کثه» نامیده و احمد بن حسین بن علی کاتب نیز در قرون نهم در کتاب تاریخ یزد نام کثه را تایید کرده و عده‌ای از مورخان نیز بنای شهر یزد را به یزدگرد نسبت داده و نام شهر را مربوط به او می‌دانند؛ چندان که کاتب در تاریخ جدید یزد به این مطلب چنین اشاره کرده است: «... و بنایان در کار آمدند و اخترشناسان زیج برداشته و به طالع سنبله طرح عمارتی بینداختند و به کار مشغول شدند و چون شهر را به نام یزدان می‌ساختند آن را «یزدان گرد» نام نهاد و اسم او که شاپور بود به یزدگرد مشهور شد و این خطه به یزد مشهور گشت.» در این خصوص اقوال مختلفی است که نقل آنها موجب کثرت کلام می‌شود و حاصل از کل روایات، این قول اخیر مقرون به حقیقت است و مورد تایید «سر پرسی سایکس» نیز هست و او نیز بانی شهر را یزدگرد اول دانسته است.

از نام‌های قدیمی دیگر برای این بلد، لقب دارالعباده و دارالسیاده نیز است که گویا از جانب ملکشاه سلجوقی بیان شده است. از آنجاکه در دوران پیش از اسلام هم یزد، شهر مقدس زرتشتیان بوده بنابراین ملکشاه نیز به نام قبلی آن استناد جسته و آن را دارالعباده خوانده است.

جدید‌ترین روایتی که اخیرا راجع به نام قدیمی شهر یزد مورد سخن قرار گرفته، نظر مرحوم حسن پیرنیا در کتاب تاریخ باستان، جلد دوم است که ایشان نام قدیمی شهر یزد را «ایساتیس» یا «فرافر» ذکر کرده است. ایشان خود از اهالی نایین بوده و کاملا به تاریخ یزد آگاهی داشته است و می‌گوید نام شهر یزد در قدیم ایساتیس یا فرافر بوده و در دوران سلطنت هخامنشیان به ولایات ایران منضم شده است.

باتوجه به آثار به دست آمده و موجود در شهرستان مقدس یزد و آثاری که در نواحی فهرج به دست آمده و از آنجا که از آثار دوران نیولتیک در مجموعه‌ها بوده، لذا قدمت این شهر در دوران پیش از تاریخ نیز محرز می‌شود که در دوران پیش از اسلام به ایساتیس معروف بوده است؛ چه اینکه آثار مفرغی و سفالی و تپه‌هایی در این ناحیه است که وجود مردمان پیش از تاریخ را مسلم می‌سازد.

- به نقل از یک مقاله درباره تاریخ یزد، به قلم جمال انصاری؛ دکترای باستان‌شناسی و استاد باستان‌شناسی، تاریخ هنر و جهانگردی

منبع: مجله هنر و مردم، شماره ۱۴۹، اسفند ۱۳۵۳ ه.ش