گروه تاریخ و اقتصاد: آنچه می‌خوانید مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی است در روز سه‌شنبه، ۱۵ آذر ۱۲۸۸ شمسی: رئیس: موضوع مذاکرات امروز اول تلگرافات تبریک و غیره، ثانیا خواندن پروگرام و خواستن توضیحات از وزرای عظام، ثالثا راپورت کمیسیون اعتبارنامه‌ها و چهارم تشکیل یک کمیسیون موقتی. سابقا گفته شد توضیح از وزرای عظام باید خواسته شود از اول به ترتیب هرکس در این مواد توضیحی می‌خواهد بخواهد.

مشیر‌الدوله: وزیر عدلیه[مطابق] این پروگرام کلیاتی را دارا است که کابینه وزرا ضرورت و فوریت آن را لازم می‌دانست و معلوم است پاره مطالب است که آنها هم خالی از اهمیت نیست لکن یک اهمیت فوری نداشت که جزو پروگرام نوشته شود و معلوم است در موقع اقدامات لازمه در آن مطالب نیز خواهد شد.

وکیل‌التجار: مهم‌ترین مطالب این پروگرام چیزهایی است که راجع به اصلاحات مالیه و معارف است و در باب معارف که مهم‌ترین مطالب و جالب دقت مخصوص است. در این پروگرام نوشته شده که اهالی باید کمک و همراهی کنند برای پیشرفت معارف و این مطلب به نظر صحیح نمی‌آید؛ چرا که شاید اهالی مملکت نخواهند کمک نمایند. در این صورت نباید ما معارف داشته باشیم باید همان قسم که در تمام ممالک متمدنه معمول است از برای ترویج معارف مقداری از مالیه دولت منظور کرد مخصوصا از وزارت مالیه یک مقدار معتنابه باید برای وزارت معارف معین نمایند.

وزیر علوم: یک قسمت از مطالب وکیل‌التجار راجع بود به معارف و بنده لازم است توضیحی بدهم عرض می‌کنم تا به حال برای معارف چیزی منظور نشده بود که بتوان توسط آن اقدامی کرد و فرضا اگر بعضی اقدامات شده است چه در اینجا و چه در ولایات شخصی بود یا محلی به حساب می‌آید و آن ربطی به اقدامی که دولت برای عموم باید بنماید ندارد که دولت در کلیه این مملکت در تحت یک قاعده اقدام مرتبی بنماید بودجه که به مجلس پیشنهاد می‌شود از آن رو ایجاد معارف خواهد شد.

وثوق‌الدوله: یک قسمت از فرمایش آقای وکیل‌التجار راجع به مالیه است که در ترتیب اخذ مالیات نوشته شده است که مطالعات لازمه می‌شود مقصود از این تدریجا که نوشته این است که به هر ترتیب که ممکن است اصلاحات بشود، یعنی چون ترتیب نظارت و تفتیش مالیات مقدم است بر تصحیح مالیات و غرض این است که اول به آن کار شروع خواهد شد و بعد فورا به تقسیمات مالیات و ترتیب تعدیل یا ممیزی علمی یا نوع دیگر اقدام خواهد شد، غرض اینکه این پروگرام که نوشته شده است نه مقصود این است که خیلی تاخیر خواهد شد و البته هر چه زودتر شروع به این اصلاحات می‌شود.

ارباب کیخسرو: عرض بنده همان بود که آقای وثوق‌الدوله اظهار فرمودند. عرض بنده این است که سه چیز که مایه ترقی عالم است و لازم داریم تجارت و فلاحت و فواید عامه است و در این پروگرام در آنها چندان توجهی نشده و این سه مساله خیلی عقب افتاده، مقصود بنده این است که توضیحاتی در این باب بدهند و هم خاطر وزرا را متوجه آنها نمایم.

مشیر‌الدوله:‌ در این پروگرام خیلی چیزها نوشته شده که امروزه برای تامین مملکت لازم است و خیلی چیزهایی است که ما اگر می‌خواستیم به تنظیم تمام شعب ادارات بپردازیم و تمام را بنویسیم این پروگرام خیلی مفصل می‌شد و امروز لازم نبود. ما در اینجا فقط چیزهایی را نوشته‌ایم که راجع به استقرار امنیت است و بعد از آن هم اصلاحات دیگر خواهد شد و در جای خودش هم ذکر شده که بعد از آنکه اصلاحات اولیه و اقدامات اولیه به عمل آمد ما بودجه تمام وزارتخانه‌ها را به مجلس خواهیم فرستاد و بعد نقشه و رفرم اصلاحات را پیشنهاد مجلس خواهیم کرد.