گروه تاریخ و اقتصاد: آنچه می‌خوانید بخش سوم از مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی است در روز شنبه، ۱۰ خرداد ۱۲۸۷ شمسی: آقا میرزا مرتضى قلیخان: بنده خوب است که اصل تاریخ این مطلب را عرض کنم تا اینکه درست واضح و روشن شود. اولا این لایحه که وزیر مالیه فعلا نوشته‌اند از بابت مالیات امسال نیست مال پارسال است و ثانیا مالیات آن‌طور که پارسال رای داده شد صورت اصل و فرع را از مستوفیان محل خواسته بودند. از همه جا صورتى برای وزیر مالیه آمده بود و یک صورتى هم از یزد از مشیرالملک آمده بود وزیر مالیه بعد از دیدن آن صورت او را نوشته و پاى آن را مهر نموده به کمیسیون مالیه فرستادند. کمیسیون مالیه هم بعد از ملاحظه و سوال و جواب زیاد فرستادند که از روى همان مالیات گرفته شود. وقتی که آن صورت به یزد فرستاده شد یزدی‌ها گفتند که چون مشیرالممالک با ما عداوت داشته جمع مالیات را زیاد کرده است و این فرع از پیش هم بود و در اینکه یک مقدارى هم به یزدی‌ها اجحاف می‌شد شبهه ندارد، ولى این اجحاف از سال‌هاى قبل بوده بعد از آن اظهار کمیسیون مالیه گفت که اگر زیاد هم هست امساله را همین‌طور گرفته شود و بعد از آن وزیر مالیه تلگراف کردند که پنجاه هزار تومان از تفاوت عمل را بالسویه بدهند و مابقى توقیف باشد.

ساعدالوزراء: اولا بنده عقیده‌ام این است که به مقتضاى حالیه مملکت هر جا اتفاقى رخ داد فورا باید آنجا را اصلاح کرد و این عقیده عمومى است، ولى این مساله چون عمل مالیه است باید خیلى دقت شود که هرگاه فی‌الجمله مسامحه شود تمام مالیات سوخت خواهد شد و این تفاوتى را که آنها می‌گویند زیادی است با اینکه مبالغى به آنها تخفیف داده شده معهذا می‌گویند که بر ما ظلم واقع شده و این مساله صحیح است که باید ممیزى علمى در تمام مملکت بشود، ولى در این مورد نباید به اهالى یزد این‌طور جواب داده شود، زیرا که این جواب اسباب هیجان دیگران خواهد شد.

آقا میرزا مرتضى قلیخان: بنده می‌خواهم متمم عرض خود را بنمایم. سابق مستبدین به فقرا خیلى فشار می‌آوردند و مردم یزد هم خیلى فقیر هستند و خیلى به آنها صدمه وارد می‌آوردند ولى حالا محرک دارند و آنها ملاکین و روسا هستند، زیرا که سابق اهالى یزد شاکى بودند که همه باید به طور تساوى فرع بدهند. حالا که روسا و ملاکین دیدند علاوه بر اینکه سابق فرع نمی‌دادند مبلغى هم تخفیف می‌گرفتند. حالا باید بدهند این است که اهالى را محرک شده‌اند اهالى یزد دو شکایت داشتند. یکى از دست مشیرالممالک شکوه داشتند. یکى از بابت تفاوت این هر دو هم بحمدالله از توجه جناب وزیر مالیه اصلاح شده یعنى مشیرالممالک را از کار خارج کردند و در باب تفاوت هم قرار گذاشتند که به تساوى داده شود، معهذا حالا این شکوه را می‌نمایند معلوم است که با این ترتیب محرک دارند.

وزیرمالیه: اولا ممیزى علمى را پارسال مجلس رای داده و دیگر اینکه ممیزى دو قسم است. یک ممیزى اجمالى است، یعنى به‌طوری که جناب ناصرالملک ورقه نوشته بودند رفتار شده و مجملا ممیزى بشود و یک قسم ممیزى مفصل است که مدت‌ها طول دارد و به این زودی‌ها نمی‌شود و این ممیزى که گفته شد همان ممیزى اجمال است و نمی‌دانم چه شده که اهل یزد این‌طور می‌گویند و اظهار می‌نمایند که ما به کلى فرع نمی‌دهیم و اصل مالیات یزد صد و سى هزار تومان است و فرع هشتاد هزار تومان و عقیده بنده این است که اگر ممیزى علمى بشود البته بیش از این اصل و فرع مالیات خواهد داشت و همین طور جاهاى دیگر و غیر از این امروز چاره ندارد و نمی‌شود به کلى صرف نظر از فروعات آنجا بشود که اغتشاش فکرى کرد یا باید به آنها همین تلگراف بشود یا اینکه اگر راه دیگرى به نظر می‌رسد باید رفتار شود که فورا رفع انقلابات شده و آنها ساکت شوند.

حاجى میرزا ابراهیم آقا: اینکه جناب وزیرمالیه فرمودند برای ممیزى رای داده شده صحیح است و گویا مجس ممیزى علمى مفصل را رای داده یعنى مهندسین بروند و نقشه‌هاى صحیح بکشند و روى کاغذ بیاورند و آن وقت از روى آن مالیات گرفته بشود و گمانم این است که مجلس ممیزى مختصر را رای نداده باشد و حالا ما باید سه مساله را در نظر داشته باشیم، یکى ساکت کردن اهالى یزد که زود اقدام شود و مطمئن شوند به همین‌طور که عرض کردم جناب وزیر مالیه جواب صحیحى به آنها داده و اطمینان بدهند و دو نفر مامور از طرف وزیر مالیه و مجلس برود که به آنها تعدى نشود. دوم مساله ممیزى علمى است که مایه سعادت آتیه مملکت است. باید زودتر اقدام شود و این هم پول می‌خواهد که شروع بشود. سیم که خیلى اهمیت دارد این است که ما امروز چیزى را که در دست داریم نباید از دست بدهیم به خیال اینکه بیشتر از آن به دست بیاوریم و اینکه گفته شد دو ماهه آنجا ممیزى می‌شود شاید در دو ماه نشد و شش ماه طول کشید آن وقت این مبلغ حالیه هم از بین می‌رود.