رقابت استعمارگران بر سر منابع هند دفتر کمپانی هند شرقی

از نظر آنها وقتی منافع تجاری به خطر می‌افتاد یا باید از آن دفاع کرد یا این منافع نابود می‌شدند.‌[‌در همین زمینه شرکت هند شرقی بریتانیا با اهدافی چون تجارت و گسترش آن به‌ویژه در مشرق‌زمین نمونه بارز سیاست و عملکرد جهانی دولت متبوع خود بود. بنابراین هرگونه رقابت خارجی با این شرکت، مقابله با سیاست و حکومت بریتانیا به‌شمار می‌آمد. رقابت‌های مستعمراتی میان انگلیس و فرانسه یکی از دلایل عمده جنگ‌های هفت‌ساله از ۱۷۵۶ تا ۱۷۶۳م میان کشورهای اروپایی شد. این جنگ‌ها در نهایت با برتری انگلستان و پروس پایان یافت. در دوره این جنگ‌ها شرکت‌های هند شرقی فرانسه و بریتانیا مهره‌های اصلی تعیین قدرت در سرزمین هند به‌شمار می‌آمدند. این مقطع، دوران اضمحلال امپراتوری گورکانیان هند بود.

سرپیچی امرای محلی و وقوع نهضت‌های مذهبی و ملی ازجمله مارات‌ها و سیک‌ها از یکسو و مشکلات ناشی از لشکرکشی نادرشاه به این سرزمین در سال ۱۷۳۹م از سوی دیگر بیش از پیش ارکان رو به زوال این حکومت را متزلزل می‌کرد. در مقابل، شرکت‌های هند شرقی فرانسه و انگلستان با تاسیس کارخانه در شهرهای ساحلی مجاور مدرس و خرید شهرهایی مانند پوندیچری، بخش‌های حیاتی و درخور توجهی از این امپراتوری را در اختیار گرفتند. رقابت جدی میان این دو قدرت اروپایی موجب شده بود در اختلاف میان گروه‌های هندی، انگلیسی‌ها از یک گروه و فرانسوی‌ها از گروه دیگر حمایت کنند، اما دراین‌میان ماجراجویان انگلیسی در هند از حمایت پارلمان و حکومت انگلستان برخوردار بودند درحالی‌که کمپانی فرانسوی از داشتن چنین حمایتی از دولت فرانسه محروم بود. سرانجام پس از سال‌ها مبارزه و کشمکش و شکست فرانسه از بریتانیا در آرکورد، پلاسی و پوندی چری کمپانی انگلیس به‌صورت فرمانروای مطلق هندوستان درآمد. در واقع با پیروزی انگلستان در رقابت‌های مستعمراتی، زمینه برای تسلط انگلستان بر شبه‌قاره هند و نقش‌آفرینی این قدرت در آن فراهم شد.

مدتی بعد از کاهش قدرت فرانسوی‌ها، نخست‌وزیر بریتانیا، جرج سوم، کوشش کرد مجلس بریتانیا لایحه‌ای تصویب کند مبنی بر اختیارات و مداخلات دولت در امور کمپانی هند شرقی. براساس این لایحه عملیات، املاک و دارایی‌های کمپانی در شرق به‌طور غیرمستقیم در اختیار مجلس و دربار انگلستان گذارده شد و فقط امور بازرگانی زیرنظر و سرپرستی کمپانی باقی ماند. این مصوبه به مداخله دولت بریتانیا در حوزه اقتدار کمپانی هند شرقی رسمیت بخشید.

منبع: عباسعلی آذرنیوشه«نقش کمپانی هند شرقی انگلیس در تشدید کشمکش‌های استعماری»