کاسبِ دوجانبه

دراین‌‌حال، چین برای حفظ توازن در جنگ در دسامبر۱۹۸۲ (آذرماه ۱۳۶۱) قریب به صد فروند جت جنگنده اف‌-۶ با کشتی در اختیار عراق قرار داد و در ژانویه۱۹۸۳ (دی‌‌ماه۱۳۶۱) بر اساس یک معامله یک‌‌میلیارد دلاری، دویست‌‌وشصت تانک تی‌-۶۹ مجهز به فاصله‌‌یاب لیزری و تجهیزات اشعه مادون قرمز دید در شب به عراق فروخت. چندماه بعد در آوریل۱۹۸۳ (بهار۱۳۶۲) چین و جمهوری اسلامی ایران قراردادی رسمی بالغ بر یک‌‌میلیاردو۳۰۰‌‌میلیون دلار برای فروش سلاح امضا کردند. چین در این قرارداد ملزم شد تعداد صد فروند هواپیمای جنگی جی۶، تانک‌‌های تی-۵۹، قطعات یدکی توپ‌‌های ۱۳۰م.م. و سلاح‌‌های سبک، طی سه سال در اختیار ایران قرار دهد. با افشای این قرارداد، دولت چین تحت فشار شدید آمریکا و کشورهای حاشیه خلیج‌‌فارس قرار گرفت و موج گسترده‌‌ای از حملات رسانه‌‌ای علیه چین به راه افتاد. این حملات تا آنجا پیش رفت که مقامات چینی مجبور شدند کلیه گزارش‌ها را تکذیب کنند.

رئیس وقت پارلمان چین نیز با هدف دلجویی از کشورهای عرب حاشیه خلیج‌‌فارس طی نامه‌‌ای به امیر کویت خواستار به‌‌کارگرفتن تمام تلاش‌‌های بین‌‌المللی برای خاتمه جنگ شد. در همین چارچوب، چین در نیمه دوم سال۱۹۸۴ (۱۳۶۳) اعلام کرد چون با هر دو کشور مناسبات حسنه دارد، نقش فعال‌‌تری را در جهت یافتن راه‌‌حلی برای پایان‌‌دادن به جنگ ایران و عراق ایفا می‌‌کند. به دنبال آن، ووشه چیان، وزیرخارجه وقت چین، در آذرماه ۱۳۶۳ به ایران مسافرت کرد و طی چند دور مذاکره با مقامات ایرانی از دو کشور درگیر خواست از بمباران هدف‌‌های غیرنظامی خودداری کنند و به توافق ژوئن۱۹۸۴ پایبند باشند. چین رسما اجازه صدور موشک‌‌های استیکس با برد هشتاد کیلومتر و با تکنولوژی کهنه خود را در سال۱۹۸۴ به ایران صادر کرد. به گزارش موسسه بین‌‌المللی بررسی‌‌های استراتژیک لندن طی قراردادی فی‌مابین تهران و پکن در مارس۱۹۸۵، جمهوری خلق چین متعهد شد یک‌‌میلیاردو۶۰۰میلیون دلار اسلحه شامل چهارده فروند هواپیمای جی۶ و جی۷، دویست دستگاه تانک تی-۵۹، توپ‌‌های صدوسی، موشک‌‌انداز ضد تانک، موشک کرم ابریشم(های نیک۲)، موشک‌‌های کروز سی ۸۰۱ و موشک‌‌های سی.اس.آی.۱ به ایران تحویل دهد.

در پی این قرارداد وزرای خارجه هفت کشور عربستان سعودی، کویت، اردن، تونس، مراکش، عراق و یمن شمالی در نخستین روزهای سال ۱۳۶۴ (۱۹۸۵) به پکن سفر کردند و بر سر چهار موضوع عدم فروش سلاح به ایران درخواست از طرفین جنگ برای عدم حمله به مناطق مسکونی، لزوم توقف جنگ و یافتن راه‌‌حلی برای استقرار صلح بر اساس قرارداد۱۹۷۵ الجزایر گفت‌وگو کردند. چند ماه بعد، هاشمی رفسنجانی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی، در تیرماه۱۳۶۴ به پکن سفر کرد. در جریان این سفر، طرفین درباره موضوع جنگ ایران و عراق گفت‌وگو کردند. در این گفت‌وگوها، دنگ شیائوپینگ، رهبر چین پیشنهاد کرد جنگ عراق و ایران تحت شرایط قابل‌‌قبول طرفین به‌‌زودی پایان یابد. در این مذاکرات، طرفین درباره فروش موشک‌‌های زمین به زمین چینی از نوع «اسکاد یک او» و «ویک یی» به توافق رسیدند. چین طبق قرارداد منعقده متعهد شد چهل فروند موشک زمین به زمین در اختیار ایران قرار دهد؛ مشروط ‌‌به‌‌اینکه ایران تا تحویل کامل موشک‌‌ها از کاربرد آنها خودداری کند و موضوع را پنهان نگه دارد.

پانزده فروند از این موشک‌‌ها تا مهر۱۳۶۴ تحویل شد. همچنین چین با فروش تجهیزات جنگی برای مدت دو سال شامل میگ‌‌های روسی اس-۱۹، تانک‌‌های تی-۵۴ و سلاح‌‌های ضدهوایی برای مقابله با حملات عراق در ازای دومیلیون تن نفت‌خام موافقت کرد. این اقدام چین واکنش شدید کشورهای عربی، به‌‌ویژه عربستان سعودی را در پی داشت. چین به‌‌خاطر درامان‌‌ماندن از فشارهای کشورهای غربی و عربی حامی عراق به‌دلیل فروش مستقیم سلاح به ایران، اقلام نظامی مورد نیاز جمهوری اسلامی را از طریق کشور ثالث کره‌شمالی ارسال می‌‌کرد. بااین‌‌‌‌وجود، دولت آمریکا که مناسبات ایران و چین را به‌‌شدت زیر نظر داشت، در مردادماه۱۳۶۴ اعلام کرد چین دوازده جت جنگنده و ۲۲دستگاه تانک در اختیار ایران قرار داده است.

در پاییز۱۳۶۴ چین اعلام کرد درصدد به‌‌عهده‌‌گرفتن نقش بیشتری در یافتن راه‌‌حلی برای پایان‌‌دادن به جنگ پنج‌‌ساله ایران و عراق است. در ژانویه۱۹۸۶ (زمستان ۱۳۶۴)، در پی حملات شیمیایی عراق به شهر سردشت -که بیش از هشت‌‌هزار نفر کشته و مجروح داشت- چین با آمریکا و سایر اعضای دائمی شورای امنیت همراه شد و از اقدام فوری و موثر شورا در محکومیت عراق و از اعزام مجدد گروه تحقیق دبیرکل برای بررسی کاربرد سلاح شیمیایی در سردشت جلوگیری به عمل آورد. وزارت خارجه چین تنها به انتشار بیانیه‌‌ای در بهمن‌‌ماه۱۳۶۴ بسنده کرد که آتش‌‌بس فوری در جنگ خلیج‌‌فارس را خواستار شده بود. در آغاز سال۱۳۶۶، چین سی فروند جنگنده بمب‌‌افکن چیانگ- ۶ و چیانگ-۷ نوع چینی میگ‌‌های ۱۹و۲۱ روسی و هشتاد فروند موشک کرم ابریشم و چهل فروند موشک زمین به زمین از نوع اسکاد بی از طریق کره‌شمالی به ایران فرستاد. در فروردین این سال، یک کشتی باری چین هدف حمله دو قایق تندروی ایرانی در خلیج‌‌فارس قرار گرفتند که محکومیت شدید چین را به همراه داشت. در این سال هم پکن قاطعانه گزارش‌های مربوط به فروش اسلحه به ایران را رد کرد و بر موضع بی‌‌طرفی خود پای فشرد.