اهداف انگلیسیها از احداث خطآهن نوشکی به دزداب
تامین منافع در شرق
راهآهن نوشکی به دزداب با توجه به شرایط و اوضاع منطقه در سه مرحله احداث شد. این خط آهن در مرحله اول از نوشکی تا دالبندین، در مرحله دوم از دالبندین تا مرز ایران در نزدیکی میرجاوه و در مرحله سوم از میرجاوه تا دزداب ساخته شد. مرحله اول ساخت راهآهن نوشکی به دزداب، در سال۱۹۱۶م. آغاز شد. با توجه به افزایش عملیات نظامی انگلیس در سرحد و خط ارتباطی شرق ایران و مشکلات حمل‌ونقل در بخش بیابانی نوشکی تا رباط، در سال۱۹۱۶م. مقامات انگلیسی مستقر در هند، تصمیم گرفتند با احداث جاده و به‌کارگیری وسایل نقلیه موتوری بتوانند مشکل را حل کنند. انگلیسیها در راستای جادهسازی از مسیر بیابانی نوشکی تا دالبندین و سپس رباط، اقداماتی نیز انجام دادند. درخصوص جادهسازی برای اتومبیل‌های فورد در این مسیر، گزارش‌های مختصری وجود دارد.
به‌عنوان مثال در گزارش کنسولگری انگلیس در سیستان و قائنات به تاریخ ۵ژوئن۱۹۱۶م. آمده است: «سروان ار.هامیلتون ماموریت دارد برای تردد وسایل نقلیه موتوری بین سیندک و رباط جاده مناسبی بسازد. وی امروز وارد سیستان شد و با آقایان محمدعلی و برادران برای تامین ۶۰۰کارگر و ۲۰۰الاغ قرارداد بسته است. اجرای این پروژه دو ماه به درازا خواهد کشید.» سه ماه بعد در گزارش هفته منتهی به ۲سپتامبر۱۹۱۶م. درخصوص جاده اتومبیل رو از سیندک به رباط آمده است: «ست سلیمان وابسته به آقایان محمدعلی و برادران پس از تکمیل قراردادش به سیستان برگشته و برای ساخت ۶۷میل جاده به او مبلغ ۳۰هزار تومان پرداخت شده است.»
در گزارش‌های کنسولگری انگلیس در سیستان و قائنات در فاصله سال‌های ۱۹۱۶ و به‌ویژه ۱۹۱۷م. از عبور و مرور و تردد بسیاری از سرکردگان نظامی انگلیس با استفاده از اتومبیل‌های فورد از مسیر نوشکی تا رباط و حتی سیستان و بیرجند گزارش شده است؛ البته دورنمای حرکت کامیون در مسیر بین نوشکی تا رباط رضایت‌بخش نبود. در منطقه شنی جاده از شن پوشیده می‌شد و پاک نگه داشتن جاده امکان‌پذیر نبود. علاوه بر این، مشکلاتی از قبیل بعد مسافت، بی‌‌آبی و احتیاج فراوان به کامیون‌‌های موتوری و غیره باعث شد انگلیسیها از این تصمیم منصرف شوند و احداث یک خط آهن سبک پیشنهاد کنند.
در ابتدا تصمیم گرفته شد از نوشکی تا دالبندین که در ۱۲۰مایلی غرب آن قرار دارد، خط آهن احداث شود و از دالبندین تا مشکی چاه در ۱۳۰مایلی غرب آن از وسایل نقلیه موتوری استفاده شود و از آنجا به بعد تا رباط از چهارپایان استفاده شود. پس از مذاکرات متعدد میان مقامات انگلیسی هند با مقامات لندن، در ۲۲اوت۱۹۱۶م. کمیته جنگ هیات وزرای انگلیس توسعه خط آهن نوشکی تا دالبندین را به‌عنوان یک اقدام جنگی ضروری تصویب کرد. در گزارش هفته منتهی به ۲سپتامبر ۱۹۱۶م. نیز آمده است: «شایع شده است که قصد دارند سریعا بین نوشکی و دالبندین راهآهن بسازند.» احداث این مرحله از خط آهن در سپتامبر ۱۹۱۶م. آغاز شد و در ۲۳ژانویه۱۹۱۷م. تکمیل شد . با انقلاب ۱۹۱۷م. در روسیه و محافظت از بخش شمالی خط ارتباطی شرق ایران توسط انگلیسیها و تحرکات جدید آلمان و عثمانی برای رسیدن به افغانستان، حکومت انگلیسی هند به مقامات لندن پیشنهاد کرد بازهم راهآهن از دالبندین به سمت غرب توسعه یابد.
اگرچه نسبت به این پیشنهاد مقامات لندن قدری تعلل کردند، سرانجام با توجه به اضطراری بودن اوضاع در ۲۳اوت۱۹۱۷م. طرح امتداد خط آهن تا مرزهای ایران تصویب شد. در ۲۱سپتامبر۱۹۱۸م. که ژنرال دیکسون به بازرسی کل خط ارتباطی شرق ایران منصوب شد، خط آهن تا جوزک امتداد یافته بود. جوزک در مسیر خط آهن در حال ساخت قرار نگرفته بود، بنابراین یک انشعاب کوتاه از راهآهن اصلی آغاز و در جوزک یک ایستگاه موقتی برای استفاده نیروی مستقر در شرق ایران تا زمانی که خط آهن در مسیر انتخاب‌شده پیشرفت بیشتری کند، ساخته شده بود. قرار بود به محض احداث راهآهن تا دزداب، مسیر صد مایلی کاروان‌‌رو از جوزک تا رباط رها شود. بنابراین در این مسیر اقدامی برای جادهسازی صورت نگرفت و در عوض مسیر ۳۶مایلی دزداب به حرمک برای جادهسازی در دست اقدام قرار گرفت.
ژنرال دیکسون در این‌باره یادآور شده است: «در این فاصله دستور دادم در مسیر جوزک تا رباط و حرمک کار و پول خرج نشود؛ زیرا عبور وانت‌های فورد در این فاصله از این مسیر اصلا ضرورتی نداشت.» آنچه خیلی اهمیت داشت، ساخت قطعه‌ای از جاده به درازای ۳۶مایل بود که دزداب را به حرمک وصل میکرد. بنابراین به هنگ۱۰۷ پیشتاز دستور داده شد به شرق ایران برود و اولین کارشان ساخت جاده دزداب به حرمک بود. آنها به موقع آمدند و قطعه دزداب حرمک را قبل از رسیدن راهآهن به دزداب تکمیل کردند.
در اوت۱۹۱۸م. با توجه به وقایع قفقاز، انگلیسیها درصدد برآمدند نیروی نظامی در حد یک لشکر به مشهد اعزام کنند. بنابراین حکومت انگلیسی هند تقاضا کرد خط آهن از میرجاوه به دزداب و نهبندان امتداد یابد. با توجه به ضروری بودن اوضاع و شرایط، توسعه خط آهن از میرجاوه به دزداب و نهبندان در همان ماه تصویب شد. بر سر توسعه راه آهن از میرجاوه به بعد اختلاف نظر وجود داشت. بعضی بر توسعه خط آهن از میرجاوه به رباط تاکید داشتند. بعضی عنوان می‌کردند این مسیر از لحاظ توپوگرافی با مشکلاتی مواجه است و افغانستان این اقدام را تهدیدی بر امنیت ملی خود تلقی می‌کند؛ انگلیسیها از چندین سال پیش در منطقه حضور مستقیم داشتند و با احداث پاسگاه‌ها و سر و کار داشتن با مسائل گمرکی و جاده‌ها و ترددهای فراوان و شناسایی چشم‌اندازهای سیاسی، اداری و اقتصادی منطقه به‌طور حتم از روی برنامه‌ریزی دقیق ادامه مسیر خط آهن را انتخاب کردند.
به عبارتی انتخاب ادامه مسیر خط آهن توسط آنان، یک امر تصادفی نبود. البته انگلیسیها در گزارش‌ها و سفرنامه‌های خود در آن زمان درخصوص علت تصمیم خودشان مبنی بر امتداد خط آهن به دزداب، به‌دلیل محرمانه بودن اهداف بعدی‌شان گزارش دقیق و صریحی ارائه نکرده‌اند. با وجود اعتراضات و مشکلات موجود نسبت به امتداد خط آهن در قلمرو ایران، با توجه به ضروری بودن شرایط، سرانجام در اوایل فوریه ۱۹۱۹م. خط آهن به دزداب وصل شد، از نقطه مرزی ایران تا دزداب، خط آهن ۹۲مایل مسافت داشت و دارای سه ایستگاه شامل ایستگاه میل۷۲، ایستگاه میرجاوه و ایستگاه دزداب بود، با پایان یافتن جنگ جهانی اول و آرام شدن اوضاع شرق ایران، انگلیسیها از توسعه خط آهن تا نهبندان منصرف شدند؛ گرچه نقشه‌برداری آن را انجام داده بودند.
برای احداث راهآهن دزداب توسط انگلیس، نه اجازه‌ای از دولت ایران درخواست شد و نه اجازه‌ای صادر شد. بنابراین این مساله به‌صورت یک مشکل سالانه درآمد. در فاصله ۱۹۲۰ تا بهار۱۹۲۲م. ایران این راهآهن را یک نشانه تسلط استعماری تلقی میکرد که باید از میان برود. در مارس۱۹۲۲م. به واسطه عواید گمرکی و سود ناشی از تجارت آن، بین ایران و انگلیس مذاکراتی درخصوص راه آهن صورت گرفت. تقریبا هرسال درباره خط آهن میان ایران و انگلیس مذاکره صورت می‌گرفت. سرانجام در مارس۱۹۲۴م/ فروردین۱۳۰۳ش. اختیار بخش سرحد بلوچستان رسما از جانب انگلیسیها به دولت ایران تفویض شد و آنان عملا خاک این بخش از ایران را ترک کردند.
انگلیسیها برای احداث راهآهن منتهی به دزداب، مقاطعه‌ای با مردی هندی و مسلمان به نام ملک شفیع بستند. از آنجا که هندوستان در آن زمان در قیمومیت انگلیس بود، این شخص انگلیسی محسوب می‌شد. ملک احمد شفیع و ملک محمد شفیع دو برادر از اهالی هندوستان بودند که در لاهور برنده پیمان احداث خطآهن از کویته به دزداب شدند. بخشی از کارگرانی که انگلیسیها برای احداث راه آهن به‌کار گرفته بودند، از آن دسته از قبایل محلی بودند که مناسبات خوبی با انگلیسیها داشتند. عمده کارگران شامل دو گروه سیک‌ها و هزاره‌ها بودند. سیک‌ها علاوه بر کار در راهآهن دزداب، امین انگلیسیها در نگهداری آذوقه‌ای بودند که از هند برای ارتش انگلیس وارد می‌شد.
هزاره‌ها همزمان با ساخته شدن خطآهن بر اثر فشار حکومت افغانستان از ناحیه هزاردستان افغانستان به ایران مهاجرت کرده بودند و به سوی دو مرکز عمده یعنی مشهد و دزداب رهسپار شدند. در دزداب امکان انجام دادن کارهای فنی برایشان مقدور بود و این کارها را آنان از ارتش انگلیس که عموما در استخدام آنها بودند، آموخته بودند. برای تهیه آب به‌منظور ساخت راهآهن تا دالبندین از موتورهای پمپاژ استفاده می‌کردند. از دالبندین به طرف غرب بر مشکل فراهم کردن آب افزوده شد و تانکرهای مخصوص حمل آب، آب را برای موتورهای مشغول به کار، به غرب دالبندین حمل می‌کردند. در طول مدتی که راهآهن ساخته می‌شد جاسوسان آلمانی مرتب اوضاع را تحت نظر داشتند و اطلاعات لازم از چگونگی و میزان پیشرفت کار را به مراکز اطلاعاتی‌شان مخابره می‌کردند.
اسناد انگلیسی به کرات به این قضیه اشاره دارند. در گزارش‌های متعددی از کنسولگری انگلیس در سیستان و قائنات، به این مساله اشاره شده است. در یکی از گزارش‌ها به تاریخ ژوئیه ۱۹۱۷م. آمده است: «آلمان‌ها دو نفر جاسوس از قلعه کنگ به دالبندین فرستاده‌اند تا از اوضاع خطآهن برای آنها خبر بیاورند.» در گزارشی دیگر به تاریخ اوت۱۹۱۷م. آمده است: «آلمانی‌هایی که در رودبار هستند کنجکاوی‌های زیادی در اطراف موضوع ادامه خط آهن نوشکی به خرج می‌دهند. حالیه نیز درصدد برآمده‌اند تا راه‌بلدی پیدا کنند که آنها را به دالبندین ببرد.» شروع جنگ جهانی اول و اقدام آلمان‌ها برای تحریک افغان‌ها و بلوچ‌ها علیه منافع انگلیس در هند، منجر به اقدامات عمرانی بی‌سابقه‌ای توسط انگلیسیها در مرزهای شرقی ایران و حتی در خاک ایران شد.
انگلیسیها در بحبوحه جنگ جهانی اول برای جلوگیری از ورود نیروهای آلمانی به افغانستان و همچنین بلوچستان، خط ارتباطی دفاعی در شرق ایران از نزدیکی‌های ملک سیاه کوه تا مشهد و عشق‌آباد ایجاد کردند. تهیه تدارکات نظامی، غذایی، دارویی و ترددهای همیشگی، آنان را وادار به احداث جاده در سراسر خط ارتباطی شرق کرد. مایحتاج این خط ارتباطی از مسیر کویته به نوشکی و از آنجا از مسیر دالبندین، جوزک و رباط تا ملک سیاه کوه تامین می‌شد. این مسیر طولانی و بیابانی علاوه بر مخاطرات طبیعی فراوان، توسط مخاطرات انسانی نیز تهدید می‌شد. انگلیسیها در چنین شرایطی برای فراهم آوردن تدارکات نظامی و تقویت بهتر خط ارتباطی شرق ایران، راهآهن را که قبلأ تا کویته و نوشکی امتداد داده بودند از نوشکی به دالبندین و سپس به میرجاوه و دزداب امتداد دادند. از این رو، مهم ترین هدف انگلیسیها از احداث خطآهن نوشکی به دزداب، هدفی نظامی بود. خط آهن نوشکی به دزداب در طی جنگ جهانی اول از سپتامبر۱۹۱۶م. آغاز و در سه مرحله تا فوریه ۱۹۱۹م. به اتمام رسید. از مهم‌ترین پیامدهای احداث این خط آهن، رونق گسترده تجارت مناطق شرقی ایران با هندوستان و به‌ویژه شکل‌گیری، توسعه و گسترش شهر زاهدان بود.
