اهداف و کارکردهای کنسولگری انگلیس و روس در اصفهان دوره قاجار
رویکرد تجاری، برنامه سیاسی
در پی برتری تجاری روس ها بر انگلیسی ها در اصفهان و تضعیف منافع تجاری انگلیس در این شهر،
لرد سالزبوری وزیر خارجه بریتانیا در صدد برآمد کنسولخانه انگلستان را در این شهر تاسیس کند
این رقابت‌ها که پیش از آن، جنبه تجاری و بازرگانی داشت، با انگیزه‌های سیاسی توأم شد. رقابت‌های اروپایی در ایران به‌صورت جدی از اوایل قرن نوزدهم میلادی عمدتا میان سه کشور انگلیس، فرانسه و روسیه شکل گرفت. با کنار رفتن فرانسه از صحنه رقابت‌ها، دو قدرت اساسی و سنتی روس و انگلیس در سراسر قرن نوزدهم و قسمت اعظم قرن بیستم میلادی در عرصه سیاست ایران نقش ثابت و پایداری ایفا کردند. آنان برای تسلط بر ایران و حفظ منافع استعماری خود با رویکردی متفاوت، به تدریج از اواخر قرن نوزدهم میلادی در شهرهای مختلف ایران، اقدام به ایجاد سازمان‌هایی با نام کنسولگری کردند. این سازمان‌ها که در واقع منشعب از سفارتخانه‌ها بودند، به بهترین شیوه توانستند منافع تجاری، سیاسی، نظامی و فرهنگی کشورهای متبوع خویش را تامین کنند. ازآنجاکه اصفهان به‌عنوان بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر مرکزی ایران، اهمیت ویژه‌ای برای دولت‌های مزبور داشت، آنان یکی پس از دیگری و با رویکردی متفاوت اقدام به تاسیس کنسولگری در این شهر کردند.
اهداف و کارکردهای «تجاری» کنسولگری انگلیس در اصفهان
تا قبل از سال ۱۸۹۹م. که روس‌ها کمتر به فکر نفوذ در خلیج‌فارس بودند، انگلیسی‌ها درخصوص کنسولگری خود در اصفهان و دیگر مناطق مرکزی ایران، رویکردی تجاری را دنبال می‌کردند. این رویکرد به خوبی در سخنان دولتمردان آنان در این عصر مشهود است، چنان‌که کرزن در این‌باره گفت: «با رقابت شدید تجاری که توفان‌وار این روزها در سراسر جهان دیده می‌شود، از دست دادن هر بازار، شکستی غیر قابل جبران و پیدا کردن بازار جدید افزایش تازه‌ای بر نیروی ملی ما است، بی‌اعتنایی در کار ایران یعنی از دست دادن تجارتی که هم اکنون مایه ارتزاق هزاران نفر از هموطنان ما و افراد هندی است.» با اینکه انگلستان یکی از نخستین کشورهایی بود که متوجه چشم‌اندازهای تجاری ایران شد، اما روس‌ها پس از انعقاد قرارداد ترکمانچای موفق شدند از نظر تجاری بر انگلیسی‌ها در شمال و مرکز ایران برتری یابند. یکی از علل این برتری آن بود که روس‌ها برای اعمال نفوذ تجاری در مرکز کشور دست به تاسیس بانک استقراضی روس در شهرهای این منطقه از جمله اصفهان زدند. حمایت این بانک از تجارت روسیه باعث شد که تجارت اصفهان و همدان زیر سلطه و نفوذ روسیه قرار گیرد. بنابراین انگلیسی‌ها در این زمان کار دشواری داشتند که جای پایی در این منطقه برای خود باز کنند، علت دیگر برتری، حمایت کنسولگری روسیه در اصفهان از تجار کشور خود بود.
در فهرستی که ناظری آلمانی تهیه کرده، به خوبی نشان داده است که در سال۱۹۱۴م. روسیه از نظر تجاری در ایران بر انگلیسی‌ها برتری داشت. طبق این گزارش، در آن سال، چهارده شرکت بریتانیایی و ۲۳شرکت روسی در ایران فعال بودند و این شرکت‌ها علاوه بر حمایت‌های دیپلماتیک (کنسولگری) دولت خود، از بانک شاهنشاهی و بانک استقراضی در ایران نیز کمک های مالی دریافت می‌کردند. در اسناد وزارت امور خارجه انگلیس درباره رقابت اجناس روسی با انگلیسی در بازار اصفهان و نقش کنسولگری و بانک استقراضی در تفوق تجاری روس‌ها در آنجا آمده است: «در سال ۱۹۰۳م. سیلی از پارچه‌های اودسا به بازارهای اصفهان سرازیر شد و از سال گذشته نمایندگی شرکت تجاری لوتز روسیه در اصفهان دایر شده است. با توجه به اینکه شرکت لوتز هزینه بابت حمل‌ونقل نمی‌پردازد و از دولت و بانک روسیه تسهیلات مالی دریافت می‌کند، این شرکت می‌تواند کالاهای خود را در اصفهان با همان قیمت مسکو به فروش برساند. هرچند جنس کالاهای نخی و تزئینی آنها چندان مرغوب نیست، باز هم توانسته‌اند با کالاهای ما (انگلیس) رقابت کنند.»
در ادامه این اسناد آمده است: «با توجه به اطلاعات ناقصی که به‌دست آورده‌ام، طی دو سال گذشته واردات اصفهان از روسیه هشت تا ده برابر افزایش یافته است.» در همین اسناد راجع به برتری روس‌ها نسبت به انگلیسی‌ها در تجارت پنبه در اصفهان آمده است: «حدود سیصدهزار من پنبه از اصفهان به روسیه صادر شد. قیمت‌ها در آغاز سال ۱۹۰۵م.بیشتر بود؛ ولی به خاطر جنگ روسیه رو به کاهش گذاشت، چند سال پیاپی پنبه اصفهان تقریبا به‌طور کامل به روسیه صادر می‌شد و صادرات به بمبئی (هند) متوقف شده بود.» همچنین در اهمیت روزافزون مساله حمل‌ونقل جنوب و علت رکود تجاری انگلیسی‌ها در اصفهان نیز آمده است: «تمام کسانی که علاقه‌مند به برتری تجاری بریتانیا در ایران هستند، باید توجه داشته باشند تا زمانی که وسایل حمل‌ونقل ارزان و سریع در اختیار بازرگانان قرار نگیرد، از رونق تجارت بریتانیا روز به روز کاسته خواهد شد.
دلایل فوق علاوه بر سرازیر شدن پارچه‌های نخی روسیه به بازارهای اصفهان در سال‌های ۱۹۰۵ و ۱۹۰۶م. تجارت بریتانیا را به رکود کشیده است.» اوژن اوبن درخصوص جایگاه اصفهان و یزد در تجارت روس و انگلیس و برتری تجاری روس‌ها نوشته است: «منطقه‌ای که زیر نفوذ (روس) شناخته شد، با اصفهان و یزد که در فعل و انفعالات بعدی تسری مناطق نفوذی به سرزمین های مزبور نیز مورد توجه است، جزء زیباترین استان‌های ایران به‌شمار می‌روند و زیر چتر تجارت روس‌ها در آمده بودند.» همچنین نایب‌السلطنه انگلیس در هند معتقد بود که بدون یزد و اصفهان، تجارت روسیه موقعیت تجاری انگلیس در جنوب ایران را تهدید خواهد کرد.
در پی برتری تجاری روس‌ها بر انگلیسی‌ها در اصفهان و تضعیف منافع تجاری انگلیس در این شهر، لرد سالزبوری وزیر خارجه بریتانیا درصدد برآمد کنسولخانه انگلستان را در این شهر تاسیس کند (کرزن، ۱۳۷۴: ۵۲-۵۱). همچنین پیشنهاد شد که توجه ویژه‌ای به ترمیم و امنیت راه‌های ارتباطی خلیج فارس به شمال ایران شود. بنابراین انگلیسی‌ها برای تقویت موضع تجاری خویش در اصفهان، علاوه بر تاسیس کنسولگری، راه‌های ارتباطی جنوب به اصفهان را ترمیم کردند. یکی از این راه‌های مهم، راه الینج بود که شرکت تجاری برادران لینچ با مشارکت خوانین بختیاری احداث کردند. از دیگر اقدامات موثر در تقویت مواضع تجاری انگلیس در اصفهان، تاسیس بانک شاهنشاهی در این شهر بود. دولت انگلیس پس از این اقدامات، به تدریج در منطقه مرکزی و جنوبی ایران از نظر تجاری بر روس‌ها تفوق یافت. آنان در اصفهان موقعیت ویژه‌ای پیدا کردند، این شهر از نظر اقتصادی بستر عملیات اتباع آن کشور محسوب شد و موقعیت تجاری انگلیسی‌ها در آنجا به تدریج پس از سال۱۹۰۷م. تقویت شد.
کرزن نیز درباره تاثیر تاسیس کنسولگری و حمایت آن از تجارت انگلیس نوشت: فعالیت تجاری انگلیس از زمانی که زیر چتر حمایت کنسولگری و بانک شاهنشاهی درآمد، در مقابل وضعیت تجاری روس‌ها در این منطقه تقویت شد و تقویت انگلستان از نظر تجاری در سراسر کرانه شمالی خلیج‌فارس از گواتر تا محمره و در شهرهای داخلی تا حدود اصفهان عاملی در میزان نفوذ ما در ایران است.» وی همچنین معتقد بود: «در این زمان باارزش‌ترین قسمت واردات ما به اصفهان از هند و انگلستان است» و در ادامه نوشت: «معاملات کلی چنان‌که باید اعتراف کرد، به‌وسیله موسسات تجاری انگلیس در اصفهان صورت می‌گیرد که فعالیت خوشایند آنها در این منطقه جبران وضع راکدی است که در آسیای مرکزی دیده می‌شود.»
درباره نقش و جایگاه کنسولگری‌ها در تقویت منافع تجاری انگلیس در ایران و نقش لرد کرزن در آن آمده است: «حاجت به بیان نیست که در زمان تصدی مقام نایب‌السلطنگی هندوستان توسط لرد کرزن همیشه حکومت هند ازدیاد منافع را در ایران تحت نظر قرار می‌داد. به همین سبب، قنسولگری های جدیدی در ایران تاسیس و با تمام وسایل ممکنه تجارت بریتانیا را ترویج کرد و از آن پشتیبانی می‌‌کرد.» آنچه از قرائن و شواهد به‌دست می‌آید، شهر اصفهان از نظر تجاری جایگاه ویژه‌ای برای دولت‌های روس و انگلیس داشت؛ به‌طوری‌که در این خصوص آمده است: «هرچند اصفهان در حال انحطاط طبیعی است، هنوز دومین مرکز تجاری ایران بعد از تبریز است و منچستر کماکان پارچه‌های بازار اصفهان را تامین می‌کند و اینکه این شهر حد نهایی کمال تفوق غیرقابل انکار تجارت انگلستان است و این برتری نفوذ تجاری، هم مورد اعتماد و هم رو به افزایش است.» کنسولگری‌ها در زمینه تجاری، فعالیت رقبای خود را دقیق زیر نظر داشتند و یکی از وظایف مهم آنها جمع‌آوری اطلاعات تجاری از رقبا بود. آنان همچنین از منافع تجاری تجارت‌خانه‌های کشور متبوع خود همواره دفاع می‌کردند.
همچنین در اسناد وزارت خارجه انگلیس آمده است که سرکنسول انگلیس در اصفهان اذعان داشت نباید از این مساله غافل بود که برخی از واردکنندگان داخلی که بی‌واسطه از امپراتوری بریتانیا کالا وارد می‌کنند و صاحب نمایندگی بریتانیا هستند، تا چه اندازه در رونق تجارت ما موثر بوده‌اند. وی درخصوص رقابت کالاهای روس و انگلیس گفت که بر اساس موثق‌ترین اطلاعات به‌دست‌آمده معلوم می‌شود که در ۱۹۰۲ و ۱۹۰۳م. واردات پارچه منچستر به اصفهان نسبت به سال‌های گذشته رشد درخور ملاحظه‌ای داشته است. با این حال نمی‌دانم آیا توانسته‌ایم موقعیت خود را همچنان حفظ کنیم؛ هرچند رقبای روس می‌توانند درباره پارچه‌های مخملی و ترکی و نیز کالاهای نامرغوب خود با ما رقابت کنند. تا آنجا که می‌دانم با وجود تمام حمایت‌هایی که روس‌ها از تولیدکنندگان و واردکنندگان خود می‌کنند، باز هم نمی‌توانند درباره پارچه‌های سفید و خاکستری از ما پیشی بگیرند. از سوی دیگر، با فراهم آوردن حمل‌ونقل سریع و ارزان خیالمان از بابت موفقیت تجاری در این منطقه (اصفهان) آسوده می‌شود، چه بسا امید خود را درباره تجارت از دست رفته در بازارهای شمالی را هم به‌دست آوریم. تمام دستورالعمل‌ها راجع به تحقیق و تجارت در ایران بر عهده کنسول‌ها بود و حتی میسیون‌ها هم در این باب تابع کنسول‌ها بودند.
اهداف و کارکردهای «سیاسی» کنسولگری انگلیس در اصفهان
تا قبل از توجه روس‌ها به خلیج‌فارس، کنسولگری انگلیس در مناطق مرکزی از جمله اصفهان، غالبا رویکردی تجاری داشت؛ به‌طوری‌که گاهی این کنسولگری‌ها را بیشتر شبیه به بنگاه‌های معاملات تجاری توصیف کرده‌اند؛ اما از زمانی که روس‌ها به‌طور جدی تصمیم به نفوذ در خلیج‌فارس و بندرهای جنوبی ایران گرفتند، انگلیسی‌ها چون منافع خود در هندوستان را با خطر مواجه دیدند، تغییر رویه داده و علاوه بر حصول اهداف تجاری، رویکرد سیاسی را نیز در کنسولگری اصفهان مدنظر قرار دادند. آنان همچنین موقعیت سیاسی خود را در مناطق مرکزی از جمله اصفهان و یزد تقویت کردند. رویکرد سیاسی کنسولگری انگلیس در اصفهان را می‌توان حول این دو محور بررسی و تبیین کرد: الف) گستره‌جویی روسیه در مناطق جنوبی ایران و واکنش کنسولگری انگلیس به آن؛ ب) جایگاه اصفهان در تقابل سیاسی کنسولگری روس و انگلیس در قرارداد ۱۹۰۷ و ۱۹۱۵م.
سایر اهداف و کارکردهای کنسولگری انگلیس در اصفهان
کنسولگری‌های انگلیس و روس در اصفهان، علاوه بر رویکرد تجاری- سیاسی، اهداف دیگری را نیز مدنظر داشتند؛ از جمله اهداف فرهنگی مذهبی را در این شهر پیگیری می‌کردند، با وجود برقراری مبادلات تجاری، به دنبال مصالح سیاسی و فرهنگی هم بودند و کنسولگری‌ها علاوه بر حمایت از تجارت کشور خود به فعالیت‌های سیاسی، جاسوسی، فرهنگی و مذهبی نیز مشغول بودند، یکی از فعالیت های مهم کنسولگری‌ها از جمله کنسولگری انگلیس در ایران، حمایت و دفاع از اتباع و مستخدمان خود بود.
برای نمونه، در کتاب آبی در این‌باره چنین آمده است: «چون که جمعیتی از ایرانیان مزاحم و دخالت بر کارهای معلمین مدرسه دعاه (مسیحی) می‌کردند، دکتر اکتور چهار نفر از مستخدمین قنسولخانه (انگلیس) در اصفهان را به مدرسه فرستاد رفع زحمت آنها را کردند.» از دیگر کارکردهای کنسولگری‌های انگلیس، اداره مستقیم برخی از درمانگاه‌های دولت انگلیس در اصفهان و دیگر شهرها بود. در این خصوص نیز آمده است: «دکتر میناس استفان پیتر، نایب کنسول انگلیس در اصفهان و رئیس درمانگاه وابسته به کنسولگری اصفهان از ۱۷ تا ۳۱ مارس ۱۹۲۳ بود.» از دیگر وظایف مهم کنسولگری‌ها، فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی در کشور میزبان بود؛ مانند خرید نسخ خطی، اسناد، اشیا و سکه‌های تاریخی؛ در گزارش کنسول انگلیس مقیم اصفهان، درباره فعالیت‌های مذهبی و حمایت‌های کنسولگری اصفهان از مبلغان مسیحی در ایران آمده است: «هم‌اکنون آقای استوارت کشیش مقیم اصفهان اطلاع داد که هیچ‌گونه علامت ضدیتی با دعاهای مبلغان مسیحی انگلیس دیگر موجود نیست و بدون هیچ تصدیعی مدارس و مریضخانه ایشان مفتوح و در جریان است.»
در گزارشی دیگر در همین خصوص آمده است: «قابل ملاحظه است که هیات مبلغان کلیسا در اصفهان مدرسه شبانه‌روزی بر طبق مدارس عمومی انگلستان دایر کرده‌اند که مورد حمایت کنسولگری بریتانیا بود.» همچنین کنسولگری انگلیس و روس در ایران، دخالت و نفوذ فراوانی در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی مردم داشتند، چنان‌که این کنسولگری‌ها در وقایعی همچون نهضت تنباکو، انقلاب مشروطه و عزل و نصب حکام ایالات، نقشی فعال ایفا می‌کردند؛ برای مثال در اسناد وزارت امور خارجه روسیه درخصوص تلاش کنسولگری‌های انگلیس و روس در اصفهان برای منصرف کردن سردار اسعد بختیاری از فتح تهران در مشروطه چنین آمده است: «مذاکرات بین سردار اسعد و کنسول‌های روس و انگلیس در قم بی‌نتیجه مانده، کنسول‌ها پس از به‌کار بردن تمام مساعی برای متقاعد کردن سردار اسعد به بازگشت، به اصفهان مراجعت کردند.» مهم‌ترین کارکرد جانبی کنسولگری‌ها در ایران از ابتدای تاسیس، فعالیت جاسوسی و کسب اخبار از اوضاع و احوال اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی بود. اغلب جاسوسان آنها در لباس روحانیت یا پزشک در مناطق مختلف فعالیت می‌کردند.
این امر چنان مشهود است که برخی بر این باورند که تاسیس کنسولگری‌های روس و انگلیس جزئی از بازی مخفیانه سیاسی و جاسوسی آنها بود. در مجموع، کنسولگری‌های روس و انگلیس در ایران و به‌ویژه در شهر اصفهان از هر فرصتی برای نفوذ در لایه‌های اجتماعی و مذهبی این شهر استفاده می‌کردند. روزنامه زاینده‌رود اصفهان در این باره نوشته است: به مناسبت قضیه هائله عظیمه رحلت مرحوم آقای نجفی اعلی‌الله مقامه، یک هفته دکاکین و بازارها... ادارات دولتی، بانک‌ها و تجارت‌خانه‌های خارجه بسته... و بانک استقراضی دسته معظمی از چهارسوق و لنبان تشکیل داده... همچنین از طرف سپاهیان هندی و اتباع دولت انگلیس (کنسولگری) احساسات همدردی بروز داده در این مصیبت با مسلمانان اظهار شراکت کردند.
