همچنین ناصرالدین‌‌شاه در سال۱۲۶۴ قمری و مظفرالدین‌شاه در سال۱۳۱۳ قمری، هنگام عزیمت به تهران برای نیل به تاج و تخت، نیازمند نقدینه تجار تبریز و مراغه شدند. بسیاری از حکام ایالات و ولایات نیز برای خرید مقام دیوانی خود از تجار وام می‌‌گرفتند. مناطق کردنشین غرب ایران در عصر قاجار شامل سه حوزه مناطق شمالی به مرکزیت ساوجبلاغ مکری، مناطق مرکزی به مرکزیت سنندج و مناطق جنوبی به مرکزیت کرمانشاه بود. کرمانشاه مهم‌ترین شهر مناطق کردنشین محسوب می‌شد. این شهر از کهن‌ترین شهرهای کردنشین است. تاریخ‌نگاران دوران اسلامی، پیدایش این شهر را مربوط به دوران بهرام چهارم  (۳۹۹-۳۸۸ م) می‌‌دانند. درحالی‌که قدمت شهر ساوجبلاغ مکری حدود سه قرن و شهر سنندج حدود چهار قرن (۱۰۴۶ ق) است. به نظر می‌‌رسد که پیشینیه شهر کرمانشاه و وجود راه تجاری آن، می‌توانست موجبات ضعف اشرافیت ایلی و توسعه و نفوذ تجار کرمانشاه را در عصر قاجار فراهم آورد.

 راه تجاری کرمانشاه - بغداد

وجود راه‌های تجاری امن در هر منطقه سبب پیدایش تجار متنفذ و در نهایت منجر به توسعه اقتصادی می‌شد. اگرچه شهرهای سنندج و ساوجبلاغ مکری به‌علت فقدان راه تجاری مناسب نتوانستند به‌عنوان شهرهای مهم تجاری مطرح شوند؛ اما کرمانشاه به واسطه راه تجاری، به یگانه شهر کردنشین تجارتی در عصر قاجار تبدیل شد. در واقع راه تجاری تهران همدان کرمانشاه بغداد یکی از پنج راه اصلی تجارت ایران در عصر قاجار بود. طول این مسیر ۵۲۰مایل و زمان انتقال کالا در این راه حدود ۳۵روز بود که ۱۴ روز آن از کرمانشاه تا تهران به طول می‌انجامید بسیاری از سفرنامه‌نویسان غربی این راه را یگانه گذرگاه سهل، طبیعی، مطمئن و درعین حال مهم‌ترین مسیر صادرات و واردات کالا میان ایران و بین‌النهرین عنوان کرده‌اند. وجود ویژگی‌های بی‌بدیل راه تجاری کرمانشاه با وجود بحران‌های سیاسی در منطقه در سال۱۸۰۰ میلادی، تا پایان دوران قاجار، موجبات رونق تجاری و گسترش نفوذ تجار کرمانشاه را فراهم کرد.

 شهرنشین شدن روسای ایلات

یکی از وجوه افتراق کرمانشاه با سنندج و ساوجبلاغ مکری «تکثر قومی» در این سرزمین بود. امری که در نهایت منجر به تعامل میان کردهای کرمانشاه با سایر اقوام منطقه شد. همین تنوع جمعیتی آن بود که علاوه بر این موجب کاهش تضاد میان اشرافیت محلی کُرد و حکومت مرکزی شد. در این میان انتقال مسالمت‌آمیز حکومت کرمانشاه از خاندان کرد زنگنه به محمدعلی میرزا دولتشاه (۱۲۳۷ - ۱۲۲۱ق) و اعقابش سبب تسریع روند شهرنشین شدن روسای ایلات کرمانشاه شد. در واقع تکوین اشرافیت شهرنشین کرمانشاه از روسای ایلات، نه تنها تفکر ایلی را به چالش کشید، بلکه موجبات پیدایش روابط انتفاعی دوجانبه میان ایشان و حکام کرمانشاه را فراهم آورد. روابطی که در دوران حکومت محمدعلی میرزا دولتشاه به گسترش امنیت و آبادانی، توسعه شهرنشینی و درنهایت پیدایش تجار منتفذ انجامید.

 توسعه اقتصادی در کرمانشاه

وجود یک شاهراه تجاری و گسترش امنیت ناشی از همگرایی روسای ایلات با حکام کرمانشاه موجب گسترش شهرنشینی در کرمانشاه شد. جمعیت کرمانشاه در سال ۱۲۱۰ق حدود ۸ الی ۹ هزار نفر بود که به ۱۲هزار نفر در سال ۱۲۳۷ق یعنی سال پایان حکومت دولتشاه رسید. تداوم روند گسترش شهرنشینی در کرمانشاه باعث شد تا جمعیت این شهر در سال۱۸۶۸ م، به  ۳۰.۰۰۰۲۹ نفر و سرانجام در سال۱۹۱۳ م، به ۵۰.۰۰۰۳۰ نفر افزایش یابد. کنت دوسرسی در سال ۱۲۵۵ق، عبدالعلی ادیب الملک در سال ۱۲۷۳ق، هانری بایندر در دوران حکومت امام قلی میرزا عمادالدوله (۱۲۹۲ - ۱۲۶۸ ق) و دکتر ویلز در سال ۱۲۹۳ق، گزارش‌های مبسوطی از رونق اقتصادی و رفاه اهالی این شهر ارائه داده‌اند. بنا بر گزارش ابوت، کرمانشاه در سال ۱۸۴۹م، دارای ۱۶ کاروانسرا بوده و واردات کالاهای تولید انگلیس به ارزش ۲۵.۰۰۰ لیره در ۴۰ مغازه به فروش می رسید. جکسون در سال ۱۳۲۱ق، نقش واسطه‌گری تجار کرمانشاه در واردات کالاهای خارجی را که شامل پارچه‌های انگلیسی، قند فرانسوی، سیگارهای عثمانی و آبجوی دانمارکی می‌شد و صادرات تریاک همدان، نهاوند و بروجرد قالی و صمغ کردستان، پشم و مازوج و کشمش و خشکبار ملایر به بغداد بسیار پراهمیت قلمداد کرده است. همچنین تجار کرمانشاه نقش موثری در صادرات ابریشم گیلان به بغداد داشتند.

کالاهای تولیدی کرمانشاهان شامل صنایع زرگری، نقره‌کاری و قالیبافی در کنار محصولاتی مثل غلات، تنباکو، کتیرا و تریاک توسط تجار کرمانشاه به سراسر ایران، عثمانی، انگلیس و روسیه صادر می‌شد. البته صادرات تریاک بیشترین سود را عاید تجار کرمانشاه می‌کرد. کشت تریاک در کرمانشاه از سال ۱۲۸۸ق آغاز شد. در این سال تولید تریاک در کرمانشاه ۵۴۱۷کیلوگرم بود، تولید روزافزون تریاک و تجارت سودآور آن، صادرات این محصول را در سال ۱۳۲۴ ق، به ۳۰۰۲۶ کیلوگرم رساند. راه زیارتی کرمانشاه - عتبات نیز سود سرشاری عاید تجار کرمانشاه می‌کرد. عبور زوار از کرمانشاه یکی از مواردی است که مورد توجه سیاحان و پژوهشگران اروپایی قرار گرفته است. کنت دوششوار تعداد زائرانی را که از کرمانشاه عبور می کردند، ۱۰۰هزار و مک داول ۱۲۰هزار نفر ذکر کرده‌اند. اگرچه ارقام یادشده کمی اغراق‌آمیز است، اما به نظر می‌رسد می‌توان به گزارش‌های گروته یعنی ۳۵ تا ۵۰ هزار و اوژن اوبن یعنی ۶۰هزار زائر، اعتماد کرد. البته علاوه بر زائران عتبات، سالانه هزاران جنازه از طریق کرمانشاه عبور داده می‌شد تا در عتبات عالیات به خاک سپرده شوند. علاوه بر مجموع عوامل داخلی یاد شده، افتتاح کانال سوئز در سال ۱۸۶۹م و رونق کشتیرانی در دجله، توجه تجار انگلیسی را به سوی راه تجاری بصره - بغداد - کرمانشاه معطوف کرد و بر رونق راه بغداد کرمانشاه افزود. این امر نیز زمینه‌ساز ارتقای قدرت مالی تجار کرمانشاه شد.

 

محمد کلهر و مریم تاج‌‌عینی