پیدایش «نهضت اقتصاد»
تداوم این شرایط واکنش‌هایی را در بین تجار برانگیخت که به ایجاد تشکل جدیدی به نام «نهضت اقتصاد» انجامید. این تشکل حاکی از تبلور انسجام و اتحاد طبقاتی تجار و بروز خواست‌های گروهی آنان در قالب یک «طبقه برای خود» بود. آنان به درستی خواست‌ها و منافع گروهی خود را دریافته بودند و به شکل کاملا تشکیلاتی و منظم با شبکه‌های خود در شهر و مراکز مختلف کشور مرتبط بودند و نامه‌ها و تلگراف‌های خود به سران دولت را تنظیم و یکسان می‌کردند. این تشکل نتیجه تکمیلی تقویت ساختار درونی طبقه تجار بود که پس از اتحادیه تجار به گونه‌ای کاملا منسجم عملکرد این طبقه را همگون و سامان یافته متحد می‌کرد. علاوه بر این تجار در قالب این تشکل‌ها، خواست‌ها و جهت حرکت خود را به صورت یکسان مطرح کردند. آنان به حمایت دولت از تجار داخلی در مقابل سرمایه و قدرت‌های خارجی نیاز نداشتند و از دولت تقاضای منع ورود کالاهای تجملی و ممنوعیت استفاده از کالاهای خارجی را خواستار شدند تا به این ترتیب به هدف خود که رونق صنایع داخلی و خودکفایی ملی بود، نائل شوند. در این مرحله همچون دوران جنبش مشروطیت که یکی از خواست‌های تجار مداخله دولت و حمایت از تجار داخلی بود، مجددا این تقاضا به صورت جدیدی مطرح شد با این تفاوت که در زمان بروز «نهضت اقتصاد» از فحوای بیانیه‌ها و تلگراف‌های تجار چنین برمی‌آید که آنان دولت جدید را مورد وثوق می‌یابند و از طرف دیگر این شأن را برای خود قائل می‌شوند که در مذاکره برای انعقاد قرارداد تجاری با شوروی تقاضای حضور نمایندگانی از تجار را بکنند. تجار گیلانی در ۵ رجب ۱۳۴۵قمری- ۱۳۰۶ شمسی / ۱۰ ژانویه ۱۹۲۷ در پاسخ به شرایط اسفبار اقتصادی خود تشکیلاتی به نام «جمعیت نهضت اقتصاد» ایجاد کردند. آنان دلیل وجودی چنین تشکیلاتی را چنین بیان می‌کنند:
«فقر و فاقه طبقات کاسب‌کار، مسکنت و پریشانی زارعین، ورشکستگی و اضمحلال تجار، احتضار و مرگ عمومی اجازه نمی‌دهد که بیش از این بردباری و سلامت‌طلبی و جانبداری را رعایت کرده و رضایت دهیم که حتی به استقلال و حاکمیت ملت ایران لطمه وارد شود... [تجار گیلانی] تصمیم گرفتند در مقابل اجحاف و تعرضات... نمایندگان ملت روسیه مقاومت ورزیده.»
تجار گیلانی خط‌مشی کلی خود در نهضت اقتصاد را در چند مورد به شرح ذیل اعلام کردند:
«۱-تقاضای توازن واردات و صادرات و معامله متقابله با دولت شوروی از دولت ایران. ۲- تقاضا کردن از هیات دولت و مجلس در قدغن ورود اشیای تجملی از کلیه سرحدات ایران. برای اجرای مواد دوگانه فوق تصمیمات ذیل را متعهد شدند: ۱- شرکت نکردن در مکاره بادکوبه که در آتیه نزدیک افتتاح خواهد شد. ۲- درخواست برچیدن کلیه موسسات تجارتی دولت شوروی از اولیای معظم دولت. ۳- متقبل شوند تا انعقاد قرارداد تجارتی شرافتمندانه که متضمن منافع طرفین است، هیچ‌گونه معاملاتی با دوایر شوروی نکنند. ۴- در صورت عدم مساعدت دولت با مستدعیات تجار، قاطبه اهالی مجبور خواهند شد که به وسایل ممکنه از ورود امتعه به بنادر شمالی جلوگیری کنند. ۵- کسانی که برخلاف مقررات مزبوره رفتار کنند منفوریت عامه را به خود جلب کرده و اعضای نهضت موظف خواهند بود خیانت چنین شخصی را به وسایل مقتضیه اعلان و از جامعه ایرانی طرد کنند.»
خواست‌های آنان بر محور توازن واردات و صادرات، قدغن ورود اشیای تجملی، قطع معاملات تجاری با شوروی تا انعقاد قرارداد تجارتی و ممانعت از ورود کالا در بنادر شمالی بود. تجار وظایف عملی خود را شرکت نکردن در بازار مکاره بادکوبه و در صورت عدم مساعدت دولت به هر صورت ممکن جلوگیری از ورود کالا به بنادر شمال کشور اعلام کردند. آنان همچنین تجاری را که طبق این ضوابط عمل نکنند خائن و مطرود نامیدند و مورد تهدید قرار دادند. روزنامه‌ها با تشویق و ترغیب، تجار را همراهی کردند. حبل‌المتین عمل «نهضت اقتصاد» را خشونت مقدس و «جسارت مشروع» نامید و این برخورد را واکنشی طبیعی از ملتی «آزاد، زنده و مستقل» خواند که در مقابل اجحافات سیاسی و اقتصادی بیگانه، مقاومت می‌کنند. نهضت اقتصاد گیلان با تمامی تجار مرکز و سایر ایالات و ولایات به صورت کتبی و تلگرافی مرتبط شد. اتحادیه تجار همدان بیانیه‌ای در تایید نظریه‌های «نهضت اقتصاد» خطاب به «مقامات عالیه مملکتی» انتشار داد. در این بیانیه آمده است تجار، کاسب‌ها و صنعتگران بر سر «سفره خالی از طعامی» نشسته‌اند که به جای «اغذیه تصویر خوراکی‌ها» بر آن نقش شده. آنان افزایش بیکاری، کمبود نقدینگی و افزایش واردات را از مشکلات جدی اقتصاد کشور دانستند. آنان بر لزوم صنعتی شدن و تقویت کارخانه‌های نساجی، تقویت کالاهای زراعی موردنیاز و کارخانه‌های مرتبط به محصولات کشاورزی همچون نخ‌ریسی و قندسازی تاکید کردند. همچنین پیشنهاد کردند اداره واردات و صادرات، بر ورود و خروج کالاها نظارت و کنترل کند و از ورود اشیای تجملی جلوگیری کند. تجار همدان بر لزوم افزایش صادرات و بالا بردن کیفیت تولید محصولات زراعی و دامی و تقویت صنعت قالی‌باقی و بهبود شرایط حمل و نقل و ایجاد راه‌آهن اشاره کردند. نهضت اقتصاد قزوین با تعداد شصت و چهار نفر از تجار تشکیل شد. این جمعیت بعد از گردهمایی و ایجاد تشکل، در هر هفته یک شب و در صورت لزوم دو شب به تناوب جلسه‌هایی برگزار می‌کردند. هر بار جلسه در منزل یکی از تجار برگزار می‌شد. افراد حاضر در یکی از جلسه‌های این جمعیت حدود دویست و هفتاد نفر ذکر شده‌اند.
«جمعیت نهضت اقتصاد قزوین» طی بیانیه‌ای مواضع خود را اعلام کرد: در بیانیه این جمعیت از کسری صادرات ایران نسبت به واردات، عملکرد انحصارطلبانه موسسه‌های تجاری شوروی که آنان را به «سرمایه‌داران حریص دول کاپیتالیزم» تشبیه کرده‌اند، سخن رانده شد. در پایان بیانیه مذکور از پیشنهادهای نهضت اقتصاد گیلان حمایت شده است و از دولتمردان خواسته می‌شود در اجرای مفاد آن کوشا باشند. آنان همچنین از دولت مستوفی حمایت کردند و ماندگاری آن را برای به جریان افتادن قرارداد تجاری ایران و شوروی ضروری دانستند و سقوط دولت وی را موجب تعلل در این امر دانستند.
منبع: تجار، مشروطیت و دولت مدرن، نوشته سهیلا ترابی فارسانی
