اگرچه ارقام یاد شده اندکی اغراق‌آمیز است، اما به نظر می‌رسد بتوان به گزارش‌های گروته ۵۰-۳۵ هزار و اوبن ۶۰ هزار زائر اعتماد بیشتری کرد. فلاندن و دومورگان نیز رونق کرمانشاه در دوره قاجار را با حرکت کاروان‌های عظیم با بارهای گرانبها، که حاوی نعش مردگان است و به کربلا حمل می‌‌شود، در ارتباط می‌دانند.عوارض راهداری، مالیات حفاظت راه بود که از کاروان‌ها اخذ می‌شد و تجار خارجی از این مالیات معاف بودند. در سال ۱۲۷۷هـ.ق/ ۱۸۶۱م، کرمانشاه یکی از ۱۰ شهری بود که عوارض راهداری به آن تعلق می‌گرفت. در ۱۰ نقطه ایران دروازه گمرکی برقرار شده بود که از آنجا کالاهای بومی به خارج صادر و کالاهای خارجی وارد می‌شدند. از میان نقاط فوق، چهار نقطه اصلی تبریز، شیراز، رشت و کرمانشاه بودند. به عبارتی شهر کرمانشاه چون در نزدیکی «دروازه‌های زاگرس» و در ارتفاع کم واقع شده، تنها راه عبور به داخل رشته کوه کردستان شمرده می‌شد و مسیری راحت‌تر از آن برای ورود به فلات ایران در طول ششصد کیلومتری رشته کوه‌های غرب ایران وجود نداشت. این مسیر موجب می‌شد تا کلیه مسافران کالاهایی را که از ایران به عراق می‌بردند یا از آنجا به ایران می‌آوردند از کرمانشاه عبور دهند. همچنین از زمانی که برقراری ارتباط میان اروپا با بازارهای بغداد توسعه یافت، برای داد و ستد و تبادل کالا با شهر مزبور، طبیعی‌ترین و مطمئن‌ترین گذرگاه عرضه و راه صدور و ورود کالا مسیر کرمانشاه و بازار آن بود. این عامل باعث رشد شهر کرمانشاه در سایه راه تجاری و ارتباطی با بغداد و عتبات عالیات شد. بازار  کرمانشاه بخشی از راه تجاری و زیارتی ایران به بین‌النهرین را تشکیل می‌داد که کاروان‌ها در مسیر رفت و برگشت آن را طی می‌کردند. وجود کاروانسراهای متعدد در مسیر بازار نقش استراحت‌گاه کاروان‌های گذری، توزیع محصولات وارداتی و جمع‌آوری و بسته‌بندی کالاهای صادراتی شهر را به عهده داشته است. از این کاروانسراها در حال حاضر تعداد اندکی برجای مانده و از آنها عموما به عنوان انبار استفاده می‌شود.کاروانسراها در اکثر نقاط بازار پراکنده بودند و هر بخش بازار دارای کاروانسراهایی مخصوص بوده که با مشاغل آن بخش از بازار ارتباط مستقیم داشته است؛ مثلا در بازار بنکدارها کاروانسرایی به نام شترخان بوده که محل بارگیری و انتقال اقلام کشاورزی به وسیله شترها و دیگر چهارپایان بوده است. در وقف‌نامه برخی از این کاروانسراها بیان شده که برای تعمیرات و نگهداری کاروانسرا که به عنوان زائرسرا در اختیار زائران عتبات عالیات قرار می‌گرفت، مبلغی دریافت می‌شد.

به عقیده هادینگ، مردمانی که زندگی آنان منحصرا  از رهگذر عبور زائران و قافله‌ها به عتبات عالیات می‌گذرد، با پیدا شدن هر مسافری از دور به سویش شتافته و در ازای شبی چندقران، منزلی در اختیارش می‌گذارند. بنای کم و بیش خرابه‌ای از کاروانسرا بر همه خانه‌های گلی این روستاها کاملا مشرف است و کلیه آنها در دوران سلطنت شاه سلیمان صفوی توسط شیخ‌علی‌خان احداث و هنگام زیارت شاهزادگان و شاهان قاجاری به عتبات عالیات مرمت شدند. این کاروانسراها معمولا پر از بازرگانان و تجار یا زائرانی بودند که به کربلا می‌رفتند. تعداد این کاروانسراها متناسب با وسعت دایره تجارت و کمیت کالاهای تجارتی در تمامی راه‌هایی است که تردد قافله‌ها در آنها انجام می‌شود؛ چنانکه به فاصله هفت یا هشت فرسخ یکی از آنها ساخته و سعی شده است که در کنار نهر یا آبی باشد. به نوشته اولیویه چون در این مکان‌ها وسایل پذیرایی یافت نمی‌شود، شخص مسافر مجبور است همراه خود فرش، رختخواب و ادوات طبخ بردارد؛ اما کاه و جو برای دواب(چهارپایان) و لبنیات، میوه، برنج و گوشت برای خودش می‌تواند بخرد. به گزارش او، تمامی کاروانسراهای اینجا مربع شکل و به دور محلی وسیع با حجراتی زیاد بنا شده‌اند که در خارج شهرها یک طبقه، ولی در شهر، بعضی از آنها دارای حجرات فوقانی نیز هستند. مدخل این مکان دری بزرگ و محکم است و نگهبان آن مسوول اموال مسافران است. در فصل زمستان مسافران طویله را بر اتاق ترجیح می‌دهند و در آنجا منزل می‌کنند؛ به علت اینکه طویله گرم‌تر از اتاق بوده و می‌توانند نزد چهارپایان و بارکشان خود باشند و بهتر مراقب احوال آنها  باشند؛ زیرا سرما مانع از این است که آنها را بیرون ببندند. درون طویله در طول دیوار، صفه‌ای به عرض ۵ تا ۶ متر برای مسافران ساخته‌‌اند که در اینجا منزل کرده و مال‌های خود را مقابل خود می‌بندند.در کاروانسراهای عرض راه مطلقا کرایه منزل نمی‌گیرند؛ اما مبلغ اندکی در کاروانسراهای واقع در شهرهای بزرگ به دلیل گذاشتن بار و امتعه تجارتی مطالبه می‌کنند.کاروانسراهای یادشده به هر اندازه هم که بزرگ باشند، بیشتر از ۵۰ اتاق نشیمن ندارند. به واسطه این کاروانسراها سفر در تمام مسیر عتبات عالیات در خاک ایران به ارزانی و سهولت انجام می‌گیرد و هزینه زیادی را شامل نمی‌شود.

در خاتمه باید گفت که شاهزادگان و رجال قاجاری حاکم کرمانشاه به درستی به اهمیت راه عتبات عالیات برای توسعه اقتصادی و سیاسی کرمانشاه آگاه بودند. آنان می‌دانستند یکی از اصلاحات لازم برای ترقی محصولات و مصنوعات در شهر کرمانشاه، ایجاد شغل و پایان دادن به اوضاع نابسامان اقتصادی شهر و تسهیل در حمل‌ونقل جاده‌ای است؛ به همین دلیل اعتمادالسلطنه رساله مختصری درباره راه و مزیت‌های آن و نحوه حفاظت و قوانینی که باید بر راه‌ها حاکم شود، نوشته است. وی به درستی معتقد بود یکی از اصلی‌ترین دلایل پیشرفت کشور توسعه راه است. میرزا تقی‌خان امیرکبیر نیز یکی از عوامل مهم در رونق تجارت را، راه‌ها و امنیت آنها می‌دانست و سیاستی اتخاذ کرده بود که مسافران و کالاهای آنها بدون هیچ مزاحمتی در تمام کشور در تردد باشند. به‌طوری‌که طبق گزارش سدیدالسلطنه محافظت از راه قصرشیرین به عتبات عالیات بر عهده شخصی به نام جوان‌میر بود که از زوار عازم کربلا و نجف محافظت می‌کرد. سفرهای ناصرالدین شاه به اروپا، وارد شدن اقتصاد ایران به بازارهای مهم اروپایی، اصلاحات عثمانی که هم‌مرز ایران بود و بازگشت بعضی از محصلان ایرانی از اروپا به ایران باعث شد تا ایرانیان نیز در ایجاد راه‌های تجاری و ارتباطی قدم‌هایی هرچند کوتاه بردارند. به عبارتی می‌توان گفت بیشتر قحطی‌هایی که در مملکت رخ می‌داد، به علت نبودن راه و نداشتن وسایل حمل‌ونقل بود.

 از مقاله‌آی به قلم محمدابراهیم زارعی، یداله حیدری باباکمال

اخبار مرتبط