تهیه آمار و احصائیه در دوره قاجار، اولین‌بار در دوره ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۶۹ آغاز شد. اوج آن در دوران صدارت میرزاحسین خان مشیرالدوله بوده که تهیه و تدوین آمار به لحاظ علمی پیشرفت کرده است. تاریخ تدوین سند فوق‌الذکر دقیقا روشن نیست ولی چندین‌بار در متن به «هذه السنه پیچی‌ئیل (سال میمون)» اشاره شده است که به احتمال قریب به یقین، برابر سال ۱۲۸۹ هجری قمری است، یعنی یک سال پس از شروع صدارت میرزاحسین خان. سال‌های پیچی‌ئیل در دوره ناصری عبارت بودند از: ۱۲۶۵، ۱۲۷۷، ۱۲۸۹، ۱۳۰۱، ۱۳۱۳ هجری قمری. باتوجه به شرایط و وقایع هر یک از این سال‌ها، چنین به نظر می‌رسد که احصائیه مزبور متعلق به ۱۲۸۹ هجری قمری است.

در سال‌های ۸۹-۱۲۸۷ قحطی شدیدی در ایران بروز کرد که بنابر گزارش‌های موجود چهار کرور مردم تلف شدند. نرخ نان «به پنج هزار دینار و شش هزار دینار رسید که آدمیان بچگان را دریده در دیگ پخته و خوردند و سگان را کشتند و قوت خود کردند.»

 عبدالله مستوفی در این‌باره می‌نویسد:

«زمستان ۱۲۸۸ قیمت نان به یک من پنج قران که پانزده یا شانزده برابر قیمت عادی آن بود رسید به‌طوری که مجبور شدند از روس‌ها استمداد کنند و شاید برای دفعه اول پای آردی که از هشترخان واقع در لنکران حمل می‌شد و به آرد حاجی طرخان معروف گردید، به ایران باز شد... این اول دفعه‌ای بود که ناصرالدین شاه در سلطنت خود با چنین پیشامدی مواجه و سبب شده است که در آتیه همیشه حساب کار نان شهر تهران را داشته و تحت مراقبت خود نگهدارد و از تکرار نظیر آن جلوگیری کند. به هر صورت در ماه سوم بهار سال ۱۲۸۹، غله بلوکات گرمسیر تهران رسید و قیمت نان بعد از یک ماه به همان شش، هفت شاهی قبل از سنوات خشکی و قحطی تنزل کرد.»

جمعیت تهران در اوایل قرن یعنی در ۱۲۰۰ هـ ق، حدود ۱۵۰۰۰ الی ۳۰هزار نفر و در ۱۲۸۶، ۱۴۸هزار و ۲۵۶ نفر و در ۱۳۱۷، ۲ میلیون و ۴۴۱ هزار و ۲۲۵ نفر بود. بروز قحطی پیاپی در تهران در سال‌های ۱۲۷۷، ۱۲۸۷، ۹-۱۲۸۸، ۱۳۱۴، ۱۳۱۶ و اغتشاشات ناشی از آن اهمیت خالصجات حوالی تهران را چندین برابر می‌کرد و چنانچه خواهیم دید، دولت بابت مالیات جنسی ۴۲درصد غله از این دهات می‌گرفت تا در موارد ضروری بتواند به نان رساندن پایتخت کمک کند.

طی این سال‌ها، تهران و اطراف آن و به‌طور کلی مرکز ایران، بیش از سایر نقاط صدمه دیدند. بدون شک، این صدمات وصول و میزان مالیات را مختل کرد؛ به‌خصوص که ممیزی‌ها قدیمی بودند و با واقعیات تطبیق نمی‌کردند. تهیه احصائیه و اطلاعات جدید در دوره میرزاحسین‌خان مشیرالدوله تا حدودی ناشی از نیازهای دولت بود. در سند مزبور، در اغلب موارد به اجاره‌های سابق اشاره شده است که نمایاننده آن است که دولت درصدد تجدیدنظر و تهیه ممیزی جدید برآمده است.

در ۱۲۸۹، دستورالعملی مبنی بر تدارکات «مجلس ترتیبات ملکیه» صادر شد. در مقدمه آن دستور داده شده است که در یکی از ولایات به‌طور نمونه، وضع حکومت حالیه یعنی اداره کلیه امور آن ولایات «با بسط اختیار‌تام به شخص بالانحصار و الانفراد موقوف و متروک شود و مجلس مشاوره‌ای با عضویت حاکم، مستوفی، مامور نظام، امین عدلیه و کارپرداز مهام خارجه و امین وظایف تشکیل شود که به امور ولایت بپردازند.» طبق این دستورالعمل، از جمله وظایف این شورا تهیه اطلاعات جامعی بود از دهات مثل جمع‌آوری اطلاعات درباره حدود اراضی، میزان زمین بایر و مزروعی هر قریه، مقدار کشت، نوع زراعت آبی و غیره، تعیین قراء خالصه و اربابی، وضع باغات و جنگل‌ها، نوع شخم، وجود معادن و اشجار نفیس، تعداد حمام‌ها و مساجد و دکاکین، نوع مذهب، تعداد طوایف، بعد مسافت تا پایتخت، تعداد نفوس و مزارع و مواشی(چهارپایان)، میزان حرارت و برودت هوا و مالیات قریه و تعداد و سایر خدمه دیوان و غیره.

ظاهرا طرح مزبور به اجرا گذاشته نشد ولی احتمال دارد تهیه اطلاعات درباره خالصه ورامین، در ارتباط با این طرح بوده باشد.

- از مقاله‌ای به قلم  دکتر منصوره اتحادیه