وضعیت گمرک کرمانشاه از دوره قاجار تا اوایل جنگ جهانی اول
سقوط مالیه
گمرک قدیمی کرمانشاه که تبدیل به موزه شده است.
مدتی بعد در شمال شهر، ساختمان گمرک احداث شد. این ساختمان بزرگ سه درِ ورودی داشت که در کنار هر در، دکه‌هایی برای نظارت و کنترل بر امر ورود و خروج کالا وجود داشت. افزون‌بر کرمانشاه، در شهرهای تابعه آن همچون قصرشیرین و کرند نیز تشکیلات گمرک به‌وجود آمد. گمرک قصرشیرین در سال ١٣٢٧ق. توسط شیخ‌الملک احداث شد. او نخستین بازرگانی بود که کالا از عثمانی وارد کرد. کالاهای وارده از عثمانی مانند کبریت، دارچین، قند و شکر با قاطر و شتر از درب غربی گمرک وارد شده و پس از تشریفات گمرکی و دریافت عوارض از درب‌شمالی ترخیص می‌شده است. از مهم‌ترین اقلامی که از طریق گمرک کرمانشاه صادر می‌شد می‌توان به‌برخی از فرآورده‌های دامی همچون پوست و پشم اشاره کرد که بیشتر از راه بغداد به انگلستان، مارسیل و آمریکا فرستاده می‌شد. پارچه‌ها و منسوجات دستی و نیز پاره‌ای مواد خوراکی همچون قند، شکر و دیگر فرآورده‌ها، از جمله اقلام وارداتی بودند. با در اختیار گرفتن امور گمرک توسط بلژیکی‌ها در دوران وزارت امین‌السلطان در سال ۱۳۲۰ق. نماینده بلژیکی‌ها با استقرار در گمرک کرمانشاه، هنگام ورود کالا به داخل گمرک، برگ خروج صادر می‌نمود و کالاها پس از تحویل به انبار تخلیه می‌شد. گمرک کرمانشاه از پشتوانه‌های ارزی دولت محسوب می‌شد و درآمد آن به پرداخت قروض بریتانیا اختصاص می‌یافت. قرار بر این بود که ماهانه سی هزار تومان از درآمد گمرک کرمانشاه به بانک شاهنشاهی واگذار شود. در دوره قاجار به‌منظور کاهش بحران‌های مالی، دولت به اجاره دادن برخی از ارگان‌ها مثل گمرک می‌پرداخت. تا پیش از سال ١٣١٦ این رسم معمول بود. برای نمونه؛ اجاره‌بهای گمرک کرمانشاه در آغاز بیست هزار قران بود. از زمانی که نوز و همکارانش بر امور گمرکات ایران مسلط شدند تغییرات مهمی در ارکان و قوانین آن به‌وجود آوردند. یکی از مهم‌ترین این تغییرات نسخ اصول اجاره گمرک بود. در آغاز کار، مستشاران بلژیکی به‌طور آزمایشی این کار را در دو ایالت کرمانشاه و آذربایجان منسوخ کردند. از پیامدهای مثبت این طرح آزمایشی، افزایش عایدات کرمانشاه به بیش از ۱۰۰.۰۰۰ قران بود. در نتیجه این افزایش درآمد، یک سال بعد در تمامی ایالات و ولایات ایران این قانون به اجرا درآمد. گمرک کرمانشاه به‌تدریج در مسیر رونق قرارگرفت تا جایی‌که در سال ١٢٦٧ ق. پریس کنسول وقت بریتانیا به‌نقل از رابینو درباره آن گفته است که در ایران کمتر شهری باوجود ظلم و تعدی حکام محلی و بدی و ناامنی جاده‌ها از لحاظ تجارت به رونق کرمانشاه می‌رسد. عایدات گمرک کرمانشاه را در اوان دولت مشروطه چیزی بین شصت تا هفتاد هزار تومان برآورد کرده‌اند. اما این روند رشد در سراسر دوره قاجار پایدار نبود. در دوران مشروطیت در جریان تلاش‌های چندباره سالارالدوله برای کسب حکومت، وی با نیروهایش در کرمانشاه حضور یافت. سالارالدوله برای تأمین منابع مالی خود بی‌توجه به سخنان مسوولان گمرک، با کمک نیروهایش گمرک کرمانشاه را غارت کرد و در مدت کمتر از بیست روز به اجبار و زور «مبلغ ۲۳ هزار و ۳۲۹ تومان» از عایدات گمرک کرمانشاه را گرفته و آن را برای تامین مخارج اردوی خود در راه فتح تهران مصرف کرد. میسیو مرنارد «M. Mornard» مدیرکل گمرکات در گزارشی برای وزارت مالیه آورده است: «با کمال افتخار خاطر مبارک را مستحضر می‌دارد که سالارالدوله جبرا و عنفا روزبه‌روز تمام عایدات اداره گمرک کرمانشاهان را گرفته و در عوض قبض به رئیس گمرک می‌دهد. عایدات گمرکی کرمانشاهان به اختلاف ماهی ۶۰ تا ۷۵هزار تومان می‌رسد، در‌این‌خصوص به بانک استقراضی هم اطلاع داده شد. البته خاطر مبارک مسبوق است که شاهزاده سالارالدوله با کمال اقتدار و سطوت در ایالت کرمانشاهان مشغول فرمانفرمایی است و اداره گمرک نمی‌توانست در مقابل مشارالیه ایستادگی و ممانعت بنماید و اگر ممانعت می‌شد احتمال داشت نتیجه بدتر از این حاصل می‌شد. یعنی سالارالدوله ممکن بود تمام کاروان را خارج از گمرک در راه گرفته و حقوق گمرکی را دریافت می‌نمود. چنانکه نظیر این کار دو سال قبل در بوشهر و بندرعباس و آستارا و ساوجبلاغ واقع شد و رؤسای گمرکی نتوانستند مقاومت و ممانعت بنمایند. مدیرکل گمرکات مرنارد.» در جدولی که جمال‌زاده درباره عایدات مراکز گمرکی ایران در ایت‌ئیل ۱۳۲۸-۱۳۲۹ق به دست داده، عایدات گمرکی کرمانشاه و مصارف اداری آن، چنین بوده است: عایدات خرج درنرفته ۳۲۸.۶۱۳.۷۷۰ قران، مخارج و مصارف اداری ۴۷.۲۷۷.۰۴۵ قران و عایدات خرج در رفته ۵۳۴.۲۷۱.۷۹۰ قران. همین عایدی و مصارف در اودئیل ۱۳۳۲-۱۳۳۱ به این صورت بوده است: ۵۷۵.۶۴۶.۲۰۰ قران، ۵۹.۶۱۶.۲۷۰ قران، ۵۱۶.۰۲۹.۹۳۰ قران. در همان سال ۱۳۲۹-۱۳۲۸ میزان صادرات و واردات از گمرک کرمانشاه به این صورت ثبت شده است: واردات ۴.۱۵۶.۴۹۶ من، صادرات ۱.۷۰۱.۴۲۰ من و مجموع آن ۵.۸۵۷.۹۱۶ من. پس از تشکیل دولت موقت در آستانه جنگ جهانی اول، شاهزاده نصرت‌السلطان به ریاست گمرک کرمانشاه منصوب شد. در این دوره ژاندارمری با حمایت اعضای دولت موقت، اموال گمرک از جمله درآمد خزانه آن را که بالغ بر ۲۳ هزار و ۵۸۴ تومان بود به‌منظور حفاظت از آن در برابر تجاوز روس‌ها مصادره کرد. با ورود روس‌ها به شهر، این مبلغ و اموال مصادره و در اداره ژاندارمری نگهداری می‌شد. این اموال در نهایت با وساطت برخی از چهره‌های سیاسی به اداره گمرک بازگردانده شد. از این دوره به بعد، گمرک کرمانشاه با مشکلات عدیده‌ای دست وپنجه نرم کرد که مهم‌ترین آن به دوره جنگ جهانی اول و حضور اشغالگران در کرمانشاه بازمی‌گردد که در ادامه به آن می‌پردازیم.
۱- اشغال نظامی ساختمان گمرک
یکی از مهم‌ترین پیامدهای حمله به گمرک، اشغال نظامی ساختمان آن بود. به‌طور نمونه در جریان حمله روس‌ها به گمرک کرمانشاه، شش اتاق گمرک، دوباب مخزن بزرگ، دو باب مخزن کوچک به تصرف روس‌ها درآمد. در چنین شرایطی، کارکنان گمرک برای اینکه بتوانند به فعالیت‌های خود ادامه دهند، مجبور بودند با انتقال دفاتر گمرکی و بقیه منقولات به نقاطی دیگر، مانع از تعطیلی گمرک شوند. به‌طور مثال، گاه در جریان اشغال نظامی ساختمان گمرکات، اداره گمرک به منازل شخصی افراد منتقل می‌شد. در زمان اشغال گمرک، چه در کرمانشاه و چه در گمرکات تابع آن، وزارت مالیه کارکنان را در محل موظف کرده بود که اجاره‌بهای دوران اقامت روس‌ها را تعیین کرده و در دفتری ثبت کند تا زمان مطالبه خسارات از دولت روس سندی در دست باشد. بخشی از اسناد، مربوط به پیگیری مطالبه اجاره‌بهای اماکن و منازل، به‌ویژه منازل دیوانی است که روس‌ها در کرمانشاه و قصرشیرین برای اسکان خود به اشغال درآورده بودند. اداره محاسبات کل از اداره گمرک می‌خواهد که درصدد وصول این‌گونه مطالبات برآید. رئیس ایالتی گمرکات کرمانشاه در پاسخ در گزارشی لیست وجوهی را که می‌توان از دولت روس بابت کرایه اماکن و منازلی که در اشغال نظامیان بوده مطالبه کرد، به این شرح نوشته است: ۱- کرمانشاه، برای مدت ۱۶ ماه، ۶ اتاق گمرکی از قرار ماهی ۲۰تومان جمعا ۳۲۰۰ تومان، دوباب مخزن بزرگ از قرار ماهی ۸۰ تومان جمعا ۱۲ هزار و ۸۰۰ تومان، دو باب مخزن کوچک از قرار ماهی ۶ تومان جمعا ۹ هزار و ۶۰۰ تومان، خانه دکتر برونی از تاریخ ۶ حوت توشقان‌ئیل تا ۱۰ سرطان قوی‌ئیل هزار تومان، خانه رئیس ایالتی از همان تاریخ هزار و ۲۸۰ تومان و جمع‌کل ۲۱ هزار و ۶۴۰ تومان. ۲- قصرشیرین برای ۵/ ۴ ماه خانه رئیس ایالتی اماکن گمرکی و خانه شیخ‌الملک هزار و ۸۰۰ تومان. اداره محاسبات کل پس از بررسی این گزارش، برآوردی را تنظیم و برای هر مورد قیمتی را محاسبه و جمع‌کل مطالبه از دولت روس را بالغ بر ۲۳ هزار و ۴۴۰ قران به وزارت مالیه ارسال می‌کند.
۲- تخریب و غارت ساختمان گمرک
یکی از پیامدهای حضور اشغالگران در زمان حمله به گمرک و اشغال آن، تخریب ساختمان گمرک و دیگر نقاط محل اسکانشان بود. به‌طور مثال، در جریان حمله قشون عثمانی به اداره گمرک کرندغرب، عمارت گمرک به‌کلی تخریب شد. در صورت تفصیلی سوال و جواب اداره گمرک کرمانشاه با محمدتقی‌میرزا عراقی آخرین عضو گمرک که در قصرشیرین مانده بود، آمده است که هیچ اثری از دفتر گمرکی قصرشیرین نمانده و سوارها در منزل شخصی فراشان اقامت کرده‌اند. در این یورش دفتر دخل و خرج و دفتر صندوق گمرک توسط روس‌ها غارت و مفقود می‌شود و با تلاش محمدتقی‌میرزا برخی از دفاتر شامل دفتر جواز ورود و دفتر جواز ترانزیت حفظ می‌شود. به اقرار وی، در اثر حمله قشون عثمانی، عمارت گمرک کرند «به‌کلی مخروبه است؛ نه دری، نه تیری، نه جزء باقیمانده است. قسمت‌های مخروبه هم که باقیمانده به‌کلی غیرقابل سکنی است.» این وضعیت حتی در دفاتر جزء تابع دفتر گمرکی کرند، همچون دفاتر سومار، خوشقوری و قلعه‌سبزی نیز اتفاق می‌افتاد.
۳- وارد آمدن خسارت به اموال رئیس گمرکات
خانه رئیس گمرک از نقاطی بود که در جریان اشغال و تخریب ساختمان اصلی گمرک دستخوش حمله قرار می‌گرفت. یکی از پیامدهای این موضوع، مساله رسیدگی به اموال شخصی رئیس گمرک بود. از این‌رو، در زمان ثبت و ضبط برآورد خسارت واردشده به گمرک، این مساله هم موردتوجه قرار می‌گرفت و رئیس گمرک کرمانشاه و ولایات تابع می‌توانستند مدعی اعاده تضییقات واردشده باشند. در گزارش مدیرکل گمرکات به وزارت مالیه آمده است که اشیاء و اثاثیه منزل ریاست ایالتی گمرکات در زمان اشغال منزل توسط صاحب‌منصبان و نظامیان روس و عثمانی به تاراج رفته و فقط چند عدد صندلی و نشیمن و گنجه باقیمانده و قیمت اموال بالغ بر ۲ هزار و ۶۶۳ قران برآورد شده است. مدیرکل گمرکات اشاره می‌کند که به رئیس ایالتی گمرکات کرمانشاه آموزش لازم را داده است تا مبلغ خسارات وارده بر دولت را که بالغ بر ۵ هزار و ۶۶۷ تا ۵۰ قران بوده در صورت خسارات وارده از سوی نیروهای متخاصم ثبت و قلمداد کند. رئیس ایالتی کرمانشاه، در گزارشی به اداره مالیه اشاره می‌کند میزان خسارات وارده به دولت در حمله روس‌ها و عثمانی به گمرک بالغ بر ۵۶۶ قران و ۵ هزار و ۵۰۰ دینار بوده است. نظر اداره مالیه در پاسخ به درخواست پرداخت وجوه خسارت این بوده که فعلا مقتضی نیست این وجه به رئیس گمرک پرداخت شود؛ بلکه باید صورت خسارات وارده به اتباع ایران تنظیم شده تا در پایان جنگ مدرکی برای مطالبه در دست باشد. ازاین‌رو از اداره‌‌کل گمرکات می‌خواهد که مجددا صورت خسارات را به‌نام اداره و نه یک نفر از اعضای اداره، تنظیم کند و عوض اشیاء و اثاثیه تاراج‌شده را که موردنیاز است تهیه کند. مدیرکل گمرکات مجددا طی نامه‌ای تاکید می‌کند که در موضوع اثاثیه ریاست ایالتی گمرک کرمانشاه سوءتفاهم شده، زیرا خسارات وارده متوجه اداره بوده و تاکید می‌کند که اداره ناچار است در عوض اشیاء مفقوده که موردنیاز است، اثاثیه جدید فراهم کند. در پایان اشاره می‌کند که از این پس درخصوص خسارات وارده به اعضا و اجزای اداری به ترتیبی که دستور داده شده عمل خواهد شد.
۴- حیف و میل اموال گمرک از سوی کارکنان آن
اگرچه بخش عظیمی از صدمات وارد آمده در زمان جنگ و از دست رفتن عایدات گمرکات ناشی از ضربات وارده از قوای بیرونی بود، اما گاهی همین وضعیت منجر به سوءاستفاده ماموران دولتی نیز می‌شد. به‌طور نمونه در اغلب گزارش‌ها از هشدار به کارکنان اداره گمرک سخن رفته است و بر این امر تاکید شده که کارکنان با رعایت تدین منافع‌عموم را بر منافع شخصی ترجیح بدهند. این موضوع بیانگر آن است که در زمان برآورد خسارات، اعداد و ارقام صورت واقعی نداشته و در مواقعی کارکنان گمرک منافع شخصی خود را بر منافع عمومی ترجیح داده و در حیف و میل اموال و اجناس باقیمانده از تهاجمات به گمرک دخیل بودند. این خسارات مادی به ادارات دولتی در بروز نابسامانی‌های اجتماعی و هرج‌ومرج داخلی تاثیرگذار بوده است.
گاه در کنار نیروهای ترکیه‌ای و آلمانی، اشرار ایرانی نیز به انهدام دفاتر گمرکی و غارت اموال آن و حتی لوازم منازل خصوصی رئیس گمرک اقدام می‌کردند؛ چنانکه در تاراج دفاتر قصرشیرین و منازل رئیس‌گمرک آن شاهزاده اقبال‌السلطان، اتفاق افتاد.
۵- قتل کارکنان و اعضای گمرک
یکی از پیامدهای ناگوار حمله به گمرکات، قتل کارکنان و اعضای حاضر در گمرک بود. در گزارشی از حمله روس‌ها به یکی از گمرکات تابعه کرمانشاه، میزان تلفات انسانی بیش از صدنفر اعلام شده است. این موضوع بیانگر آن است که حمله به گمرکات فقط زیان اقتصادی نداشته و تلفات انسانی هم داشته است. بیشترین این تلفات در جریان مقاومت در دفاع از اموال عمومی در برابر متجاوزان رخ می‌داد.
۶- دست‌اندازی اشرار و سودجویان محلی
غارت و دست‌اندازی سربازان بیگانه به اداره‌ها و اموال عمومی گاه منجر به ناامنی اجتماعی و ناآرامی‌های داخلی می‌شد. در شرایطی که جنگ بار مالی مضاعفی بر مردم تحمیل می‌کرد این امر خودبه‌خود منجر به سوءاستفاده اشرار محلی از وضعیت پیش‌آمده می‌شد و آنچه از دستبرد اشغالگران باقی می‌ماند در جریان حمله سودجویان محلی غارت می‌شد. گاه حتی به‌جز اداره گمرک، اماکن نزدیک به آن نیز از دستبرد در امان نمی‌ماند.
۷- کاهش خدمات آموزشی و فرهنگی
صرف‌نظر از موارد یادشده که از پیامدهای مستقیم جنگ بر گمرک، اعضا و کارکنان، اموال آنان و اداره گمرک، اموال تجار و بازرگانان و... بود، حضور اشغالگران پیامدهای غیرمستقیمی هم داشت. از آسیب و تخریب گمرک گاه بخش‌هایی که فعالیت‌های آنان مرتبط با منابع مالی گمرک بود دستخوش رکود و حتی تعطیلی قرار می‌گرفت. یکی از مهم‌ترین این حوزه‌ها، حوزه آموزش و فرهنگ بود. در دوران ریاست بلژیکی‌ها بر گمرک کرمانشاه، با کوشش میرزا اسماعیل‌خان معاضدالملک کارگزار و نماینده وزارت فرهنگ در کرمانشاه، قرار بر این شد که گمرک کرمانشاه عدلی ٥ دینار از کالای ترخیصی گمرک را به‌نفع اداره معارف اخذ کند. در سال ١٢٩١ ق. این مبلغ به عدل شاهی ترقی یافت. با غارت و چپاول سرمایه‌های مادی گمرک و رکود و تعطیلی، این اداره دیگر قادر به تامین درخواست‌های مالی برای حوزه تعلیمات عمومی و دیگر بخش‌های فرهنگی نبود و این مساله ناگزیر منجر به تعطیلی چنین مراکزی شد.
وضعیت گمرکات تابعه کرمانشاه در دوره جنگ‌جهانی اول
در کرمانشاه دوره قاجار، افزون‌بر دفتر گمرکی خود کرمانشاه به‌عنوان دفتر مرکزی، نقاطی دیگر چون قصرشیرین و کرندغرب نیز دارای اداره گمرک و تشریفات خاص خود بودند. هرکدام از گمرکات یادشده تابع دفتر مرکزی در کرمانشاه بودند. اغلب کالاهایی که از مرزهای غربی وارد می‌شد از طریق این گمرکات برای صورت‌بندی به کرمانشاه و انتقال نهایی فرستاده می‌شدند. خود گمرکات قصرشیرین و کرندغرب نیز دارای دفاتر جزء بودند. مثلا گمرک سومار از دفاتر جزء گمرک قصرشیرین و گمرک خوشقوری و قلعه‌سبزی از دفاتر جزء گمرک کرندغرب بودند. نیروهای متخاصم در دوره جنگ جهانی اول افزون بر گمرک کرمانشاه، گمرکات قصرشیرین، کرندغرب و حتی دفاتر جزء آنان را نیز مورد اشغال و دستبرد قرار دادند. ضعف قدرت انتظامی و حراستی مناطق یادشده باعث شد که بیشترین خسارات و تلفات در این گمرکات رخ دهد.
از مقاله «تاثیرات جنگ جهانی اول بر وضعیت گمرک کرمانشاه (بررسی اسنادی)»
به قلم: جهانبخش ثواقب، استاد گروه تاریخ دانشگاه لرستان
فاطمه رحمانی،کارشناسی ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی
پرستو مظفری، دانشجوی دکترای تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه لرستان
