تاریخ ۱۲۵ هزار ساله «کرماشان»
امیدوارم روزی برسد که ما واژه کرماشان را تلفظ کنیم، نه واژه کرمانشاه که ساخته و پرداخته بهرام چهارم است و چنین چیزی وجود ندارد. تنها اگر بخواهم به عظمت تاریخ کرماشان اشاره کنم، این نکته بس است که ۱۲۵ هزار سال تاریخ و تمدن داشته و آثار تمامی دوره‌های تاریخی در آن موجود است. سال ۱۳۳۸ با هیات انستیتو شرقی دانشگاه شیکاگو به محلی بین گیلان‌غرب و نفت شهر سفر کردیم و در آن محل تبری سنگی یافتیم که متعلق به ۱۲۵ هزار سال پیش است و در هیچ منطقه‌ای از ایران نمی‌توان این تاریخ را دید. کرماشان از ۱۲۵ هزار سال پیش تا اواخر دوره پهلوی، مالامال در آثار تاریخی و باستانی است. تپه‌ای در روستایی از توابع دینور وجود دارد که با تجزیه کربن ۱۴ آثار به‌جای مانده، قدمت آن به ۹۸۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد که در هیچ‌جای دنیا چنین قدمتی نداریم. دومین دهکده تاریخی جهان نیز چیا خزینه قیسوند در گنج‌دره هرسین و پس از آن تپه سراب حصارسفید کرماشان است. این آثار در کرماشان و این قدمت به پیش از دوران تاریخی برمی‌گردد و در دوران تاریخی نیز که به دو دوره تاریخ پیش از اسلام و پس از اسلام تقسیم می‌شود، کرماشان سهم بسیاری از آثار تاریخی را به خود اختصاص داده است.
در دوره مادها دو ماد کوچک و بزرگ وجود داشت که ماد بزرگ قسمت اعظم ایران را دربرداشته و ماد کوچک آذربایجان و مناطق دیگر را شامل می‌شده است. در دوران مادها کرماشان هسته اصلی مقر ماد بزرگ بوده و تمام قدرت این حکومت در کرماشان متمرکز بوده است.
- به نقل از یک سخنرانی زنده‌یاد پرفسور مسعود گلزاری، باستان‌شناس و محقق
