شهرداری چگونه تاسیس شد
مسیر شکل‌گیری پارلمان شهری در ایران
ناصرالدین شاه این رویه را تغییر داد و نظم جدیدی را برای اداره تهران به‌عنوان الگوی سایر شهرهای کشور به‌وجود آورد. این تغییر یکی از درس‌های سیاست بود که ناصرالدین شاه از سفر فرنگ و به‌خصوص از وزیر خود امیرکبیر آموخته بود؛ همان کسی که به دستور او کار جمع‌آوری گدایان شهر و استخدام افرادی برای پاک کردن معابر از زباله‌ها و حفر نهر کرج و کشیدن آب آن به سمت تهران به انجام رسیده بود. ناصرالدین شاه می‌دانست که کلانتر با توجه به محدودیت‌هایی که داشت، نمی‌توانست از پس اداره شهر برآید و باید سمت تازه‌ای برای نظم و نسق شهر به‌وجود آورد. پس نخستین پایه ایجاد نهادی به‌عنوان شهرداری در تهران با دستور او بسته شد؛ هر چند به این نهاد، شهرداری نمی‌گفتند و برداشتی از همان نهاد احتسابیه بود که در تاریخ میانه ایران وجود داشت.
احتساب الملک طهران
ناصرالدین شاه، دستور داد تا «احتسابیه» در تهران تاسیس شود؛ نهادی که او برای رتق و فتق امور شهری ایجاد کرده بود و جایگزین کلانتری در این کار می‌شد. به گفته «اعتمادالسلطنه» در «المآثر و الآثار»، شاه در سال ۱۲۷۵ قمری (۱۲۳۷ خورشیدی) «میرزا محمودخان کاشانی» را ملقب به «احتساب آقاسی» (شهردار) کرد و به این ترتیب نخستین شخص برای تسهیل و بهبود امور شهری به ریاست این اداره انتخاب شد.
محمودخان یک سال بعد لقب «احتساب‌الملک» گرفت که مثل لقب پیشین همان شهردار امروزی معنی می‌دهد. از جمله وقایع زمان نخستین شهردار تهران، شکایات مردم از نحوه اداره شهر و وضع نامناسب نظافت محلات بود. با این شکایات، آن‌طور که روزنامه وقایع‌اتفاقیه در شماره ۱۴ مورخ جمعه هفتم رجب ۱۲۶۷ گزارش داده است؛ محمودخان عمله‌های احتساب را به دسته‌های متمایز تقسیم و در تمیزی کوچه‌ها سعی بلیغ کرد.
بعدها امنای دولت «ریکاها» را معین کردند تا در شهر دور بزنند و در جاهایی که کثیفی و خاکروبه مشاهده می‌کنند به صاحبان خانه دستور دهند آن را بردارند. به نظر می‌رسد محمودخان تا سال ۱۲۸۱ قمری (۱۲۴۳ خورشیدی)، اداره امور تهران را در دست داشته است، اما در ادامه به دلیل قحطی در تهران فوت کرد و جایش را به «چراغعلی خان سراج‌الملک» داد که او هم تا سال ۱۲۸۶ قمری (۱۲۴۸) خورشیدی، بر مسند احتسابیه تهران ماند و بعد جایش را به «آقاعلی آشتیانی» داد. او پیشخدمت خاصه ناصرالدین شاه بود و حالا به اداره تنظیفیه و انتظامات شهردارالخلافه و حوالی برگزیده شده بود. در همین سال بود که در کنار احتسابیه، اولین اداره بهداشت یا «حفظ الصحه» به دست دکتر «تولوزان» پزشک مخصوص ناصرالدین شاه راه‌اندازی شد. سفرهای فرنگ ناصرالدین شاه بر او تاثیر گذاشت و بعد از نخستین سفر، شهر را خیابان‌کشی کرد و خیابان‌های تازه را در تهران ساخت و بعد در دومین سفر فرنگ فردی ایتالیایی به اسم «کنت دمنت فرت» را با خود به تهران آورد که مامور تشکیل اداره پلیس در تهران شد. به نوشته اعتمادالسلطنه «در تشکیلات اداره پلیس تهران به زعامت کنت دمنت فرت در سال ۱۲۹۷ نایب‌کل اداره احتساب به همراهی مهندسی دارالخلافه به میرزا علی اشرف خان سرهنگ واگذار شد. کنت، رئیس نظمیه تهران هم شد و به خاطر اقدامات مفیدی که در تهران انجام داده بود، چهارراه و خیابانی که لاله‌زار نو را به سفارت انگلستان و خیابان علاءالدوله (خیابان فردوسی) متصل می‌کرد به نام او نام‌گذاری کردند که حالا نامش خیابان منوچهری تقاطع لاله‌زار است. کنت بعد از تشکیل پلیس یا همان نظمیه برای بلدیه و نظمیه دستورالعمل نوشت؛ کتابی که دستنامه‌ای برای تشکیل نهاد بلدیه و انجمن آن در دوره بعدی یعنی دوران مشروطه شد. آن‌طور که «محمد بیطرفان» در کتاب «مدیریت شهری نوین در ایران» می‌نویسد این دستورالعمل در سال ۱۲۹۶ قمری به تایید کامران‌میرزا نایب‌السلطنه و حاکم تهران و به توشیح ناصرالدین شاه رسید. به نظر می‌رسد مفادی از این دستورالعمل بعدها در نگارش نظامنامه انجمن بلدی مورد استفاده قرار گرفته باشد. اداره‌ای که با آمدن «مسیو کنت ژولین»، قوانین سختگیرانه‌ای برای سلامت می‌گذارد؛ «در این دوران یعنی نیمه دوم قرن نوزدهم حدود سال ۱۲۶۹ خورشیدی کشتن گوسفند در شهر ممنوع و فروش گوشتی که مهر کشتارگاه نداشت ممنوع بود و غیرقانونی و خلافکار جریمه می‌شد.»
طمع مانع کار است
همزمان با انتشار کتاب قانون کنت، قانون تشکیل احتساب هم نوشته شد. دکتر ابراهیم باستانی پاریزی در جایی نوشته است که در این نسخه نفیس زمان ذکر نشده ولی ظن قوی بر آن است که از دستورالعمل کنت دمنت فرت الگو گرفته باشد و این نسخه به قلم مجیرالدین علی محمد خان کاشانی در راستای قانونی برای احتساب دارالخلافه به نگارش درآمده بود. در این دستورالعمل هزینه امور بلدیه بر دوش مردم گذاشته شد. این قانون دارای دو بخش بود که بخش اول با عناوین تشکیل احتساب، تکالیف و دخل دارای ۱۶ فصل و بخش دوم با عنوان صورت امتیازنامه دارای هفت فصل بود و صورت این امتیازنامه تا پنجاه سال شمسی اعتبار داشت. بر اساس کتابچه کنت برای تنظیف شهر سالی ۲۰ هزار تومان برای اهالی شهر عوارض تعیین شده بود. در کنار آن هر سال شش هزار تومان از طرف دولت برای نظافت خیابان‌ها به اداره احتساب واریز می‌شد. البته کنت بعد از مدتی با شاه مشکل مالی پیدا کرد و برای حل آن اداره تنظیفیه و احتسابیه دارالخلافه ناصرالدین‌شاه را به‌طور کامل به «محمدحسن خان اعتمادالسلطنه» محول کرد. اعتمادالسلطنه برخلاف حضور موفقش در «دارالترجمه سلطنتی» در احتسابیه موفق نبود و در سال ۱۲۹۹ قمری (۱۲۶۱ خورشیدی) به علت عملکرد نامناسبش برکنار شد.
ادامه دارد...
