تغییر واحد پول ایران در سال ۱۳۵۰
ریال چگونه تومان شد؟
روزنامه اطلاعات، 27فروردین 1350
این مقام مسوول پیش از این و در مهر سال گذشته در جریان بررسی یک‌فوریت لایحه حذف چهار صفر از پول ملی که عملی نشد گفته بود الان کسی اصلا ریال نمی‌گوید؛ چرا واحدی که هیچ‌کس اسمش را اعلام نمی‌کند اصرار داریم واحد پولمان باشد، مردم دیگر از ریال به‌عنوان واحد پول ملی استفاده نمی‌کنند و تومان را جایگزین کرده‌اند، درباره اسکناس‌های ۵۰۰ هزار ریالی هم آن را ۵۰تومانی می‌گویند و کسی ۵۰ هزار تومان نمی‌گوید. وجه‌مشترک صحبت‌های رئیس کل بانک مرکزی در سال گذشته و امروز در جریان ادبیات اقتصادی ریالی-تومانی است که مردم از آن استفاده می‌کنند، با این حال این اقدام مخالفان و موافقانی دارد که این عمل را در کفه ترازوی نقد منتقدان قرار می‌دهد. به گزارش روزنامه «دنیای اقتصاد» و در یادداشتی که به قلم حجت‌الله قاجار با عنوان «پیش‌فرض‌های لازم برای حذف صفر از پول ملی» در تاریخ ۲ مهر ۱۳۹۸ چاپ شده است گروهی از اقتصاددانان معتقدند که حذف صفر از پول ملی، هیچ تاثیری بر متغیرهای اقتصادی نظیر تورم، رشد یا رکود اقتصادی، قدرت و ارزش پول ملی و بیکاری ندارد و این موضوع صرفا در حد یک رفتار حسابداری تلقی می‌شود، زیرا این متغیرها، تحت‌تاثیر سیاست‌های پولی، مالی و درآمدی دولت قرار دارد و متاثر از تعداد صفرها نیست. وی در این یادداشت نقطه مقابل که نظر مخالفان حذف صفر از پول ملی هستند را نیز پیش کشیده و عنوان کرده است: « گروهی دیگر از اقتصاددانان این فرآیند را بخشی از یک اقدام همه جانبه برای اصلاح رفتار و ساختار اقتصادی کشور دانسته و اجرای این طرح را مستلزم انجام مجموعه‌ای از اقدامات و سیاست‌های مختلف اقتصادی می‌دانند که یکی از این اقدامات، حذف صفر از واحد پول ملی و تلاش برای افزایش قدرت پول ملی است. حذف صفر از واحد پول ملی، بخشی از بسته اصلاحات اقتصادی و سیاسی به‌شمار می‌رود که معمولا پس از بحران‌های اقتصادی که منجر به ظهور تورم شدید و کاهش ارزش پول ملی می‌شود، مورد استفاده قرار می‌گیرد.حذف صفر از پول ملی در راستای به سرانجام رسیدن یک برنامه ثبات اقتصادی و آرامش قیمت‌ها است. حذف صفر از پول ملی که خود نشان از ناکارآمدی اقتصاد ملی دارد، اما می‌تواند محاسبات و تسویه‌های بانکی و ترازنامه‌های مالی و مبادلات را تسهیل، دوگانگی واحد پول ملی در جامعه و سیستم‌های رسمی بانکی و بودجه‌ای را اصلاح کند.»
این در حالی است که نزدیک به یک دهه است موضوع حذف صفر از پول ملی محل اختلاف میان اقتصاددانان است. پیش از این ۴۹ سال پیش در ۲۷ فروردین ۱۳۵۱ خبر تغییر واحد پول ایران از ریال به تومان در روزنامه اطلاعات منتشر شد و واکنش‌های فراوانی به وجود آورد.مرور این واقعه اقتصادی مهم در آن تاریخ می‌تواند آیینه‌ای باشد برای امروز.
این روزنامه در متن خبر که عکس آن در همین صفحه منتشر شده است، نوشت:
واحد پول ایران از ریال به تومان تغییر می‌یابد
براساس لایحه جدید پولی و بانکی کشور که دیروز به تصویب نهایی کمیسیون دارایی مجلس شورای ملی رسید، واحد پول ایران که ریال است تغییر می‌یابد و واحد جدیدی به‌نام تومان، در سیستم پولی کشور وارد می‌شود.
واحد جدید که به ده جزء (ریال) تقسیم شده است دارای پشتوانه‌ای برابر ۱۰.۸۵۵ میلیونیم گرم طلای خالص خواهد بود و در نتیجه ارزش برابری تومان جدید به طلا ۸۷۶۶ ده میلیونیم گرم طلای خالص از مقدار طلای تومان فعلی خواهد بود.
مقامات بانکی تغییر ارزش برابری تومان با طلا را ناشی از ترقی قیمت رسمی طلا در دنیا می‌دانند. آمریکا اخیرا این برابری را تغییر داد و ارزش هر اونس طلا (۲۸ گرم) را که تاکنون ۳۵ دلار بود، به ۳۸ دلار افزایش داد.
این قیمت که قیمت رسمی است هنوز از قیمت بازار آزاد پایین‌تر است. تغییرات رسمی فوق به ایران امکان می‌دهد که از طلای پشتوانه خود استفاده بیشتری کند.
همچنین در همین صفحه گزارش دیگری با تیتر «بانک‌ها با یک درصد افزایش بهره پس‌انداز موافقت کردند»، نوشت:
بانک‌ها با یک درصد افزایش بهره پس‌انداز موافقت کردند
بانک‌ها توافق کردند که در شرایط فعلی حداکثر نرخ بهره پس‌انداز را از ۵/ ۴ درصد به ۵/ ۵ درصد برسانند و به این ترتیب یک درصد به نرخ بهره پس‌انداز افزوده شد. خبرنگار ما می‌نویسد نرخ بهره پس‌انداز بنا به پیشنهاد رئیس‌کل بانک‌مرکزی ایران و تصویب شورای پول و اعتبار از اول فروردین ماه جاری به میزان ۲ درصد افزایش داده شد و از ۵/ ۴ درصد به ۵/ ۶ درصد بالا رفت و این تصمیم به کلیه بانک‌ها برای اجرا ابلاغ شد. ضمنا بنا به پیشنهاد رئیس‌کل بانک‌مرکزی نرخ بهره سپرده‌های مدت‌دار نیز یک درصد افزایش یافت و از ۵/ ۶ درصد به ۵/ ۷ درصد بالا رفت. بانک مرکزی در توجیه این اقدام معتقد است که این تصمیم به‌منظور تشویق پس‌انداز و حمایت از منافع پس‌انداز‌کنندگان به سوق پساندازها به امور تولیدی و جلب سرمایه‌های خارجی تقویت بازار پول و همچنین توسعه فعالیت‌های سیستم بانکی کشور کمک می‌کند.
ولی در کنار توصیه و توجیه بانک مرکزی درباره افزایش نرخ بهره پس‌انداز به میزان ۲ درصد نرخ بهره سپرده مدت یک درصد بانک‌ها در شرایط و اوضاع و احوال فعلی معتقدند اگر نرخ بهره پس‌انداز تا ۲ درصد افزایش یابد، پس‌انداز‌هایی که از این طریق به مصرف اعتبارات و وام‌های بانکی برای سرمایه‌گذاری می‌رسند، گران‌تر خواهند شد و درنتیجه روی تولید اثر منفی گذارده و سبب افزایش قیمت‌ها خواهد شد.
بنابراین در شرایط فعلی بانک‌ها تا یک درصد به نرخ بهره پس‌انداز می‌افزایند.
به این ترتیب از یک طرف به توصیه بانک‌مرکزی در مورد جلب پساندازها عمل خواهد شد و از طرف دیگر از گران شدن اعتبارات بانکی جلوگیری می‌شود.
در مورد نرخ بهره سپرده‌های مدت‌دار بانک‌ها به توصیه بانک‌مرکزی عمل خواهد کرد.»
پس از اعلام تغییر واحد پولی، روز دوشنبه ۲۸ فروردین سال ۵۰ نیز اطلاعات از عوض شدن اسکناس‌ها خبر داد. این روزنامه نوشت:
اسکناس‌ها عوض می‌شوند
تغییر واحد پول از ریال به تومان طی ۲۴ ساعت گذشته از مباحث داغ محافل اقتصادی و بانکی کشور بود و براساس بررسی که خبرنگاران اقتصادی اطلاعات در این زمینه به‌عمل آوردند، چنین احساس می‌شود که اغلب مقامات بانکی از تصمیم به تغییر واحد پول پشتیبانی می‌کنند.
در ضیافت ناهاری که بابک سمیعی، قائم‌مقام رئیس‌کل بانک‌مرکزی دیروز به افتخار «گابریل هاگی هالکی» رئیس کمپانی بزرگ مالی آمریکا مانوفکچر دهانوورتراست، برپا کرد و در آن اغلب روسای بانک‌ها و شخصیت‌های اقتصادی حضور داشتند، بحث حاضران در اطراف این مساله و نتایج آن دور می‌زد.
تغییر واحد پول از ریال به تومان پریروز در قالب لایحه جدید پولی و بانکی کشور به تصویب نهایی کمیسیون دارایی مجلس رسید.
این لایحه قبل از تصویب نهایی و ابلاغ به دولت باید در کمیسیون دادگستری مجلس نیز به تصویب برسد و پس از تصویب در جلسه علنی مجلس به سنا فرستاده خواهد شد.
هنوز معلوم نیست کار تصویب نهایی لایحه و ابلاغ آن به دولت چه مدت به طول خواهد انجامید.
اما آنچه مسلم است اینکه محافل بانکی و اقتصادی کشور از هم‌اکنون مقدمات اجرا و خو گرفتن با سیستم جدید را فراهم می‌آورند.
لایحه هشت سال قبل و در دوره بیست و یکم قانون‌گذاری از طرف دولت به مجلس تقدیم شده ولی تاکنون همچنان در دستور کار کمیسیون دارایی بوده تا به تقاضای دولت مطرح و مورد بررسی قرار گرفت.»
تغییر قران به ریال
آخرین تغییر در واحد پول ایران در دهه نخستین سلطنت پهلوی صورت گرفت و این تغییر البته تغییر رسمی قران به ریال بدون هر گونه تغییر در ارزش واحد پول ایران بود.
«مقامات بانکی و مالی کشور امروز اظهارنظر کردند که در نتیجه تغییر واحد پول، به شرط آنکه از محاسبه اجزای ریال خودداری‌شود، نیازی به تغییر ماشین‌های محاسبات نیست و آنچه در محاسبات جدید بانک صورت گیرد، قرار دادن یک ممیز بعد از رقم واحد پول است.
به‌طور مثال رقم هفتاد و پنج ریال که تاکنون به این صورت ۷۵ ریال تحریر می‌شد از این پس باید ۵/ ۷ تومان نوشته شود. البته سیستم جدید تا مدتی برای مردم ثقیل است. اما به تدریج به آن خو گرفته خواهد شد.»
تغییر در تحریر چک
«در نتیجه سیستم جدید تغییراتی در تحریر چک نیز صورت خواهد گرفت.
گو آنکه در سال‌های اخیر مردم اغلب عادت داشتند علاوه بر ذکر رقم به ریال روی چک‌ها در داخل پرانتز ارقام را به تومان نیز به عنوان یک اقدام تاکیدی ذکر کنند.
ترتیب رقم ده هزار و پانصد و پنج ریال در سیستم جدید باید یک‌هزار و پنجاه تومان و پنج ریال نوشته شود.»
تغییر در اسکناس‌ها
«تغییر واحد پول در اسکناس‌ها و سکه‌هایی که از این به بعد چاپ و ضرب خواهد شد نیز مورد توجه قرار خواهد گرفت.
به این ترتیب از این به بعد اسکناس‌هایی که بعد از این خواهند آمد به عوض ریال کلمه تومان روی آنان چاپ می‌شود و اسکناس‌ها با حذف یک صفر شبیه و اندازه اسکناس‌های فعلی خواهند بود.
در اجتماع دیروز مدیران بانک‌ها و شخصیت‌های اقتصادی در ضیافت بانک‌مرکزی خبرنگار اطلاعات با تنی چند از حاضران پیرامون تغییر واحد پول به گفت‌وگو پرداخت.
مهدی سمیعی، رئیس اسبق بانک‌مرکزی، ابوالحسن ابتهاج مدیر بانک ایرانیان، بابک سمیعی قائم‌مقام رئیس‌کل بانک‌مرکزی و ده‌ها نفر دیگر از شخصیت‌های اقتصادی جملگی مدافع تغییر واحد پول از ریال به تومان بودند و دلایلی که برای این امر ارائه می‌کردند، حاکی از این بود که تومان از مدت‌ها قبل به‌عنوان واحد پول مورد استفاده عوام بوده و به عبارت دیگر تومان به‌طور غیررسمی از سال‌ها قبل جای خود را به عنوان واحد پول ایران باز کرده است.»
سهولت در محاسبه
«مدافعان تغییر واحد پول به‌خصوص مدیران بانک‌ها در ادامه این بحث همچنین معتقد بودند که استفاده از تومان به عنوان واحد، سهولت بیشتری در محاسبات به‌وجود خواهد آورد.
تنها ایرادی که در این بحث به گوش رسید از طرف ابتهاج بود که معتقد است تلفیق لایحه پولی و بانکی و تغییر واحد پول با کاهش پشتوانه طلای واحد پول اقدام درستی نیست. گو آنکه کاهش پشتوانه واحد پول ناشی از ترقی قیمت رسمی طلا در دنیا است. مع‌ذالک همزمان بودن تغییر واحد پول با تغییر پشتوانه این چنین می‌نماید که تغییر واحد پول مبنای کاهش ارزش پول ایران است.»
مخالفان تغییر واحد
«به هر حال در مقابل این نظریات در دفاع از تغییر واحد پول از ریال به تومان عده‌ای نیز معتقدند که این تغییرات با اثرات روانی منجر به کاهش ارزش پول به‌طور ناخودآگاه و ترقی قیمت‌ها خواهد شد.
این عقیده به هر حال قابل بحث و تجربه کشورهای دیگر تا حدودی موید آن است. حال آیا تغییر واحد پول در ایران نیز منجر به ترقی قیمت‌ها و همواری راه برای سو‌ءاستفاده‌هایی خواهد شد یا نه؟
این مساله‌ای است که باید کارشناسان اقتصادی و مالی در اطراف امکانات آن اظهارنظر کنند.»
تجربه انگلیس و فرانسه
آخرین کشوری که به تغییر واحد پول خود اقدام کرد، انگلیس بود که با حذف شلینگ واحد پول خود را پوند تعیین کرد و هر پوند را معادل یکصد پنس اعلام کرد. قبل از انگلیس فرانسه نیز ارزش رسمی فرانک را صد برابر کرد. تومان یک کلمه فارسی قدیمی است که در اصل و در ایام صفویه دارای ده هزار جزء شاهی بود و شاهی از ایام صفویه واحد پول کشور به شمار می‌رفت. در زمان قاجار استاندارد سکه‌های ایران از طلا به نقره تبدیل شد. اما کلمات شاهی و تومان همچنان محبوبیت خود را در میان مردم حفظ کرد.
