جدال بر سر سرمایه خارجی و نقش دولت مستشارالدوله

 احـداث راه‌آهـن ابتدا باید با کمک و مداخله یک کمپانی خارجی صورت بگیرد و بعد اهالی ایران با تامین امنیت سهام کمپانی را می‌خرند و نصـف سـهام را از آن خودشـان می‌کننـد» (اختــر، ۱۲۹۸ هـــ.ق: ۲۵۶) شــاید تنــاقض‌گــویی مستشارالدوله از آنجا نشات گرفتـه باشـد کـه او می‌خواست طرح‌های «راه‌آهـن ناصـری قـم » و «راه‌آهـن مشهد» را به تایید و تصویب علما برساند که با هرگونه دخالت بیگانگان در امور داخلی مملکت مخالف بودند. برخی از هواداران راه‌آهن به‌رغم توصیه بـه سـرمایه‌گذاری خارجی سعی داشتند سرمایه‌گـذاری، توسـط دولتی غیر از روس و انگلیس صورت بگیرد که در ایران به غیر از منافع تجاری، منـافع دیگـری نداشـته باشـد. فرانسه مملکتی بود که از نظر هـواداران راه‌آهـن بـرای سرمایه‌گـذاری در ایـران ارجحیـت داشـت (کرمـانی، ۱۳۶۲:۱۷۶) چراکه از نظر آنان ملـت ایـران محبـوب ملت فرانسه بود و فرانسوی‌ها در مبـادلات خـود باسـایر ملـل «طالب نیک‌نامی بوده‌اند، نه تقلب و بدنامی» (کرمانی، ۱۳۶۲:۱۷۶) کاشف با این استنباط که سرمایه‌گذارهای خارجی از قبیل فرانسوی‌ها و انگلیسی‌ها، کـم‌کـم بـه تحریک دول متبوعـه خـود در امـور داخلـی مملکـت دخالت می‌کنند و اسباب دردسر و مضرات می‌شـوند، توصیه می‌کند امتیاز ساختن راه‌آهن به یک ایرانی وطن‌پرست و خیرخواه داده شود تا او با تشکیل کمپـانی بـا سرمایه داخلی به این کـار مبـادرت ورزد. او در مـورد واگذاری این امتیاز به خارجی‌ها می‌نویسد: «اگر از روی خبط و نادانی معاونت خارجیـان را در فـراهم کـردن سرمایه نقدی آن قبول کنند، بلاشک جز نتیجه به عکس و ندامت بیهوده ثمر دیگر نخواهد بود.» کاشف‌السلطنه در نهایت پیشنهاد می‌کند در صـورت نیـاز بـه سـرمایه خارجی آن سرمایه از اروپایی‌ها گرفتـه نشـود بلکـه از کشورهای همسایه، همکیش و مشـرقی ماننـد عثمـانی، هند و چین گرفته شود تا اسباب الفت، مراودات و اتحاد دول مشرق زمین با همدیگر فراهم‌ آید (کاشـف، ۱۳۰۶ هـ.ق: ۱۹۵ -۱۹۲) روزنامه اختر نیز با ابراز نگرانی از مداخلـه اجانـب در امور داخلی مملکت به‌واسطه امتیاز راه‌آهن و سـرمایه‌گذاری خارجی، اظهـار امیـدواری می‌کـرد عـده‌ای از هموطنان یک کمپانی و شرکتی بـرای احـداث راه‌آهـن تشکیل دهند و منافع آن را نصـیب ابنـای وطـن خـود کنند و اجازه ندهند اجانب در امور مملکـت مداخلـه کنند. اختر در مورد امکان این کار می‌نویسد: «به اعتقاد قوی می‌گوییم هرگـاه تـوانگران وطـن را اطمینـانی از جانب دولت داده‌اید و چند نفر از بزرگان ملت هم در این کار پیشقدمی نموده، کمپانی تشکیل داده نظامـات مکمل برای آن ترتیب بدهند. این عمل عمده به‌واسطه توانگران ملت از پیش می‌رود و احتیاج بـه کمپـانی و انتریک‌های آنها نمی‌شود ولو که در حصول این مقصود چندی تاخیر واقع شود» (اختر، ۱۳۰۰ هـ.ق:).

- از مقاله‌ای به قلم غلامعلی پاشازاده، استاد تاریخ دانشگاه تبریز