جنبش دانشجویی دانشگاه تهران، در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سقوط دولت مصدق توسط کودتاگران در کنار سایر اقشار مردم واکنش نشان داد ولی به علت تعطیلی دانشگاه و در دسترس نبودن اعضای تشکل‌های مختلف دانشجویی؛ این فعالیت‌ها بیشتر جنبه مستقل داشت تا سازمانی. در این روز تنها نهاد اجتماعی که می‌توانست واکنش نشان بدهد بازار بود. احزاب سیاسی در همان روز پنج‌شنبه ۲۸ مرداد به‌شدت سرکوب شدند. بعد از کودتای ۲۸ مرداد به همت تنی چند از یاران دکتر مصدق و فعالان سیاسی، نهضت مقاومت ملی ایران تاسیس شد. اولین اعلامیه تشکیل رسمی نهضت مقاومت ملی ایران در نیمه شهریور ۱۳۳۲، یعنی دو هفته بعد از کودتای نظامی منتشر شد. نهضت مقاومت ملی توانست در فرصت زمانی مناسب، به‌رغم دستگیری‌های گسترده، نیروهای مردمی را در تهران و شهرستان‌ها در کمیته‌های صنفی، ادارات، محلات و شهرستان، سازمان‌دهی کند. از جمله کمیته‌هایی که تشکیل شد، کمیته نهضت مقاومت ملی دانشگاه تهران بود. وقوع کودتای نظامی ۲۸ مرداد، همراه با خفقان سیاسی شدید بود. احزاب و گروه‌های سیاسی سرکوب، روزنامه‌های مستقل توقیف و فعالان سیاسی، دستگیر و روانه زندان شدند. دکتر مصدق بازداشت و در یک دادگاه نظامی محاکمه و سپس تبعید شد. در جریان دادگاه نظامی مصدق، در ۲۱ آبان ماه در سراسر تهران و شهرستان‌ها تظاهرات گسترده‌ای صورت گرفت.

روز ۱۶ آذر ۱۳۳۲، نقطه عطفی در مبارزات دانشجویان در برابر استبداد در تاریخ معاصر کشورمان است. در این روز که بعدها روز دانشجو نام گرفت نظامیان در دانشکده فنی برای دستگیری دانشجویان هجوم بردند و درگیری‌هایی به‌وجود آمد که منجر به تیراندازی به طرف دانشجویان و کشته شدن سه دانشجو به نام‌های قندچی، شریعت‌رضوی و بزرگ‌نیا و زخمی شدن تعداد قابل‌توجهی از دانشجویان شد. با انتشار این خبر، تمام کلاس‌های درس در همه دانشکده‌ها تعطیل و موج اعتصاب همه‌جا را فرا گرفت. کمیته دانشگاه بلافاصله عزا و تعطیل عمومی اعلام کرد و در عصر آن روز دانشجویان به حالت اجتماع ساکت و آرام کلاس‌ها را ترک کردند. ساعت ۵ بعد از ظهر تنها صدای حرکت سربازان سکوت مطلق و ماتم‌زده دانشگاه را می‌شکست. مخبرین خارجی که بلافاصله خبر را به آنها رسانده بودند، خبر را مخابره کردند و خشم و غضب و رسوایی و ننگ فراوانی در جهان برای دولت به‌وجود آورد. اکثر دانشگاه‌های معروف دنیا به‌عنوان همدردی با دانشگاه تهران یک روز تعطیل کردند.

فعالان جنبش دانشجویی، اعم از چپ و توده‌ای، ملی یا اسلامی طی دهه‌های ۲۰ و ۳۰، به تدریج که از دانشگاه فارغ‌التحصیل و به متن جامعه و فعالیت‌های متنوع آن وارد شدند، هرکدام براساس گرایش‌های فکری، دیدگاه‌های سیاسی و اقتصادی خود بر فرآیند تغییر و تحول فکری- سیاسی، هنری و اقتصادی جامعه اثرگذار بودند. فعالان توده‌ای و ملی، به‌رغم فشارهای سیاسی، توانستند انجمن، سازمان‌ها، نشریات و شرکت‌های انتشاراتی در راستای مبانی فکری خود ایجاد کنند.

منبع: جنبش دانشجویی در دو دهه: از ۱۳۲۰تا ۱۳۴۰، ابراهیم یزدی، چاپ اول ۱۳۸۳، شرکت انتشارات قلم، تهران.

اخبار مرتبط