بررسی وضعیت نظام پولی در دوره سلجوقی
فتوحات سکه!
کشف سکه‌های مربوط به دوره سلجوقی
طبق نوشته‌های ابن‌جوزی، ملکشاه هنگام مرگ مبلغ بیست هزار دینار پول و سکه‌های طلا از خود برجای نهاد؛ در حالی که ارزش خزانه سلطان محمود هنگام مرگ یازده هزار دینار بوده است. یکی دیگر از مشکلات دولت سلجوقی از همان ابتدا تشکیل نظام دیوان‌سالاری به نسبت متمرکز از زمان الب ارسلان، کاهش تدریجی وزن و میزان سکه‌های طلا و نقره موجود در نظام گردش پولی و بحران‌های مالی شایع در خزانه حکومتی بود که آثار آن در بلندمدت در وزن و عیار سکه‌های ضرب شده نیز دیده می‌شود. از حیث روند زمانی، مقایسه مسکوکات ضرب‌شده در دوره اول سلجوقی (۴۸۵-۴۳۱م) با دوره دوم (۵۹۰-۴۸۵) نشان می‌دهد که به‌طور میانگین وزن سکه‌های ضرب شده در دوره دوم کاهش یافته است. همچنین وزن و عیار سکه‌های ضرب‌شده سلاطین سلجوقی عراق در مقایسه با سکه‌های سلطان سنجر در خراسان و سلجوقیان کرمان در مقطع مذکور به مراتب کمتر است.
به‌نظر می‌رسد برای انجام فتوحات گسترده در دوره اول حکومت سلجوقی و تصرف و مصادره غنیمت‌ها و خزانه‌های حکام و حکومت‌ها و اشرافیت سیاسی محلی در این دوره، مقدار زیادی طلا، نقره و دیگر جواهرات در اختیار سلاطین سلجوقی قرار گرفته بود. همچنین سلجوقیان در دوره فتوحات و تشکیل حکومت تا پایان سلطنت سلطان طغرل به علت فقدان نظام مالیاتی متمرکز در غرب و قسمت‌های مرکزی قلمرو خود با اعمال روش‌های مالیاتی مانند ضمان و مقاطعه که به‌صورت اجاره‌دادن وجوه مالیاتی یک ناحیه یا شهر به مبلغ معین نقدی به حاکم یا فرد متنفذ محلی بود، مبالغ زیادی پول و مسکوکات رایج به‌دست می‌آوردند.
به این ترتیب سلجوقیان با ذوب مسکوکات و فلزات قیمتی که از مالیات‌های مذکور، مصادره و غنایم فتوحات حاصل می‌شد، می‌توانستند سکه‌های مخصوص با وزن و عیار بالایی ضرب کنند. برای مثال میانگین وزن دینار طلای موجود از دوره سلطان طغرل تا پایان سلطنت ملکشاه بین ۵/ ۳ تا ۴ گرم است. در این دوره دینار زر سرخ سلطانی ضرب می‌شد که به لحاظ عیار و وزن از تمام دینارهای رایج بالاتر و در همه‌جا معتبر بود و پول معیار در کل قلمرو سلجوقیان محسوب می‌شد.
در بین مسکوکات متعلق به سلاطین بزرگ سلجوقی میانگین مسکوکات مربوط به دوره سلطان طغرل (۴۲۹ه) ۸۰/ ۳ گرم است که از مسکوکات دیگر سلاطین سلجوقی بیشتر است و این امر را می‌توان به‌دلیل گسترش و اوج فتوحات در این دوره و غنایم حاصل از آن دانست و نه بهتر بودن وضعیت نظام اقتصادی و تولیدی جامعه. در مقایسه با میانگین مسکوکات مربوط به دوره طغرل در دوره آلب ارسلان (۴۵۵ه) میانگین وزن مسکوکات ضرب شده در این دوره به ۴۵/ ۳ گرم کاهش یافته است، اما در دوره سلطان ملکشاه به‌دلیل ثبات نسبی ایجاد شده در مجموعه قلمرو سلجوقیان تشکیل نظام مالیاتی به نسبت متمرکز، گسترش دامنه فتوحات به سمت آناتولی و سواحل دریای مدیترانه و درآمدهای حاصل از این اقدامات علاوه بر افزایش موجودی خزانه مرکزی حکومت افزایش نسبی میانگین وزن مسکوکات ضرب شده در مقایسه با دوره قبل و رسیدن به رقم ۷۶/ ۳ مشهود است. بعد از مرگ ملکشاه، در دوره برکیارق(۴۷۸ه.) با توجه به اینکه تعداد مسکوکات ضرب شده در این دوره بیشتر شده اما میانگین مسکوکات دوره او با کاهش اندکی رقم ۶۳/ ۳ را نشان می‌دهد.
این روند نزولی ادامه یافت به‌طوری که در زمان سلطان غیاث‌الدین ابوشجاع محمد مسکوکات ضرب شده به ۲۱/ ۳ گرم کاهش یافته بود. با وجود اینکه از دوره سلطنت مستقل سلطان سنجر (۵۱۱ه) مسکوکات اندکی موجود است و بیشتر آنها مربوط به دوره حکومت او در خراسان با عنوان ملک است، باز دیده می‌شود که در همین دوره مسکوکات او وزن مناسبی دارند و میانگین ۴۰/ ۳ گرم را نشان می‌دهند.
ارسال نظر