سیزده به‌ در در عهد قاجار

منظره بیرون شهر بسیار جالب بود، بچه‌ها، جوان‌ها و کامل مردها دسته دسته به بازی‌های ورزشی از قبیل الک دولک، توپ بازی، بل بگیر بالا و گرگم به هوا، قایمباشک و... مشغول بودند. میمون‌بازها و خرس‌بازها و بزبازها و غول بیابانی و دوره‌گردها با تنبک و تصنیف خواندن می‌آمدند و با ده شاهی، پنج شاهی اسباب سرگرمی می‌شدند. دسته‌های مطربی که تارزن و آوازه‌خوان هم داشتند زیاد بودند. طبق‌های آجیل و شیرینی و بالاختصاص کاهو، فراوان، بر روی چهار‌پایه‌های چوبی گذاشته شده و فروشندگان آنها مشتری می‌طلبیدند. داش‌مشدی‌ها با خواندن یکی از تصنیف‌های متداول جلب توجه می‌کردند، این داش‌ها بازی خاصی داشتند که به آن خر پشته می‌گفتند... بساط حقه‌بازی و پهلوان کچل و خیمه شب‌بازی هم این سر و آن سر پهن بود که وقتی مردم از ورزش خسته می‌شدند، دور بساط این آقایان جمع شده خستگی در می‌کردند.  در این روز دخترهای دم بخت، سبزه گره می‌زدند و معتقد بودند که سیزده آینده، حاجت آنها روا خواهد شد، ولی گره زدن سبزه اختصاص به این حاجت نداشت و زن‌ها برای نیت‌های دیگر از قبیل رفتن به زیارت کربلا و مشهد هم این کار را می‌کردند.  وقت عصر مراجعت مردم از زن و مرد و بچه و سواره و پیاده به‌خصوص در خیابان‌های نزدیک به دروازه‌ها که پر از جمعیت بود، واقعا تماشا داشت.

منبع: عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، تهران، زوار، ۱۳۷۱ به نقل از ممالک محروسه