وعاظ و آغاز مشروطه‌ در تبریز

چند سال پیش از آغاز حرکت قانون‌خواهی و ضداستبدادی مردم تهران در شوال ۱۳۲۳ / آذر ۱۲۸۴ که فرجام آن برپایی نظام مشروطیت بود؛ در تبریز برخی کانون‌های مخفی ازسوی عده‌ای از نیروهای تحول‌خواه به‌وجود آمده بود. هدف موسسان آن کانون‌ها، آگاهی بخشی به همشهریان و هموطنان در زمینه‌های علمی، اقتصادی و سیاسی بود. اعضای این کانون‌ها در پاره‌ای مواقع با نوشتن و پخش شبنامه‌های ضدحکومتی که بیشتر انتقاد از رفتارهای استبدادی محمدعلی‌میرزا و نزدیکانش بود، به فعالیت‌های خود سمت و سوی سیاسی و ضدحکومتی می‌دادند. بنابر برخی شواهد و مدارک تاریخی تنی چند از روحانیان تبریز که بیشتر از وعاظ بودند، با آن کانون‌ها پیوستگی داشتند. واعظانی چون میرزا جواد ناطق، میرزاحسین واعظ، میرهاشم دوه‌چی، شیخ سلیم و میرزا علی‌اکبر مجاهد، از زمره آنان بودند. به دلیل کمبود مستندات تاریخی به سختی می‌توان از نخستین زمینه‌های آگاهی‌یابی و دلایل پیوستگی آنان به کانون‌های مذکور تصویر روشنی به‌دست داد.

وعاظ مرتبط با کانون‌های مذکور به‌دلیل بهره‌مندی از جایگاه مهم مسجد و منبر که موقعیتی تقریبا انحصاری و ممتاز برای آنان فراهم می‌ساخت، امکان بیشترین گفت‌وگو با توده مردم را داشتند و به راحتی می‌توانستند واسطه انتقال مطالب گوناگون به مردم شوند. در شعبان ۱۳۲۴/   مهر ۱۲۸۵ اولین حرکت آشکار مشروطه‌خواهی در تبریز با هدایت و سازماندهی نیروهای تحول‌خواه شهر آغاز شد. اما موفقیت و تداوم آن بستگی به حضور مردم داشت. واعظان مشروطه‌خواه بهترین کسانی بودند که می‌توانستند از عهده این کار برآیند زیرا هم با آموزه‌های دینی آشنایی داشته و هم از نفوذ دیرینه در بین مردم برخوردار بودند. در نتیجه وظیفه‌دار بیان انگیزه‌ها و اهداف جنبش برای مردم شدند تا توده مردم را هرچه بیشتر با این حرکت همراه کنند. به این ترتیب وعاظ انقلابی به سرعت در ردیف رهبران اصلی مشروطیت تبریز قرار گرفتند و نقشی تعیین‌کننده در تحولات بعدی یافتند.

منبع: جواد سخا، غلامحسین زرگری‌نژاد، عطاالله حسنی، سهراب یزدانی، وعاظ و جنبش مقاومت تبریز، پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران،۱۳۹۵.