جایگاه آب و آب‌انبار در فرهنگ مردم تهران

طریقه دسترسی به آب و شیوه‌های گوناگون استفاده از آن در جوامع مختلف، از عوامل موثر در به‌وجود آمدن فرهنگ و زندگی هماهنگ با آن بوده و در نگرش و عملکرد افراد در مواجهه با مسائل مختلف زندگی نیز موثر بوده است. در سرزمین نیمه خشک ایران، عنصر آب از دیرباز اهمیتی حیاتی داشته است و این امر، انگیزه واقفان برای ساخت تاسیسات آبی را تقویت می‌کرد. در اساطیر و متون دینی باستانی و اسلامی، از آب به‌عنوان مایه حیات و عنصری پاک و مقدس یاد شده و همواره آیین‌های مختلفی در رابطه با آن انجام می‌گرفته است. از سوی دیگر به‌دلیل نقش آن در واقعه کربلا، آب با عقاید شیعی نیز نسبت پیدا کرده است.

همه این موارد موجب می‌شد بناهای مرتبط با آب نیز حرمت و اهمیت داشته و حتی جنبه «نیمه مقدس» بیابند تهران که مسائل و مشکلات آب و آبرسانی خاص خود را داشت، تا حدود زیادی از الگوی مشابه دیگر شهرهای ایران، در نحوه استفاده از آب و فرهنگ مرتبط با آن تبعیت می‌کرد، در این شهر هم، آب و آب‌انبارها بسیار مورد توجه و اهمیت بودند. این ابنیه پراکنده در سراسر تهران، به لحاظ تامین آب شرب و ریشه‌های فرهنگی خود، اهمیت داشتند. متن وقف‌نامه‌ها و کتیبه‌های سردر آب‌انبارها، تزئینات استفاده شده در ساختمان آنها و همچنین نذر و نیاز برای این ابنیه، نشان‌دهنده اهمیت و احترام این اماکن هستند. حرمت آب و اماکن مرتبط با آن در نظر مردم با این اعتقاد گره خورده بود که «رهبران مذهبی با لبی تشنه کشته شدند و بعضی مثل حضرت ابوالفضل(ع) برای دسترسی به آب به شهادت رسیدند، با توجه به پیشینه مذهبی و زحمتی که واقفین کشیدند، قدرش را بدانید.»

منبع: نسرین شهریوری و شهرام یوسفی‌فر، «بررسی کارکردهای پنهان آب‌انبارهای وقفی در تهران دوره قاجار»، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، ۱۳۹۶.