دوره قاجار؛ اولویت امور نظامی در آموزش ایران

کشور ایران در عصر فتحعلی‌شاه قاجار با روسیه درگیر جنگ بود که این درگیری‌ها در نهایت منجر به دو قرارداد گلستان و ترکمانچای با روسیه شد. چنین شکست‌هایی که بیش از همه به دلیل فقدان دسترسی ایران به سلاح‌های پیشرفته و عدم اطلاع آنها از فنون نظامی جدید اروپا بود، توجه عباس میرزا را به تقویت نیروی نظامی معطوف کرد. رابطه ایران با فرانسه و ورود گاردان به ایران اگرچه باعث شد بهبودی در وضعیت کشور ایجاد شود اما خروج زودهنگام آنها انتظارات عباس میرزا را برآورده نساخت. در رابطه ایران با دومین دولت اروپایی یعنی انگلیس نیز عباس میرزا توجه خاصی به پیشرفت نظامی داشت به‌گونه‌ای که به کمک انگلیسی‌ها قوای منظم را در پایگاه‌های عالی سازماندهی کرد، وضعیت توپخانه را به وضع مطلوب ارتقا داد، به تاسیس کارخانه اسلحه اقدام کرد و ساختمان‌های قلعه را به مدل اروپایی بنا کرد.

کشور ایران در عصر فتحعلی‌شاه قاجار با روسیه درگیر جنگ بود که این درگیری‌ها در نهایت منجر به دو قرارداد گلستان و ترکمانچای با روسیه شد. چنین شکست‌هایی که بیش از همه به دلیل فقدان دسترسی ایران به سلاح‌های پیشرفته و عدم اطلاع آنها از فنون نظامی جدید اروپا بود، توجه عباس میرزا را به تقویت نیروی نظامی معطوف کرد. رابطه ایران با فرانسه و ورود گاردان به ایران اگرچه باعث شد بهبودی در وضعیت کشور ایجاد شود اما خروج زودهنگام آنها انتظارات عباس میرزا را برآورده نساخت. در رابطه ایران با دومین دولت اروپایی یعنی انگلیس نیز عباس میرزا توجه خاصی به پیشرفت نظامی داشت به‌گونه‌ای که به کمک انگلیسی‌ها قوای منظم را در پایگاه‌های عالی سازماندهی کرد، وضعیت توپخانه را به وضع مطلوب ارتقا داد، به تاسیس کارخانه اسلحه اقدام کرد و ساختمان‌های قلعه را به مدل اروپایی بنا کرد.

اما عباس‌میرزا که به همراه وزیر با تدبیرش میرزا بزرگ قائم مقام اول هم از کافی نبودن این اقدامات مطلع بودند و هم از بوقلمون صفتی روابط دولت‌های اروپایی با خود به خوبی خبر داشتند، به دنبال راهکار اساسی‌تر بودند. به شهادت گریبایدوف، وزیر مختار روسیه در دربار فتحعلی‌شاه، عباس‌میرزا در صدد تاسیس دارالفنون بود، اما تاسیس چنین مدرسه‌ای به دلیل نیازمندی به وجود استادان خارجی و پیگیری زیاد و همچنین اوضاع سیاسی آن زمان، ادامه کار جنگ با روسیه و در نهایت مرگ او عملی نشد. بدیهی است که در صورت ایجاد چنین مدرسه‌ای از سوی عباس میرزا به دلیل قرار گرفتن ایران در آن برهه زمانی و نیاز مبرم به تقویت نیروی نظامی بدون شک آموزش علوم و فنون نظامی در آن مدارس در اولویت قرار می‌گرفت. در مورد دارالفنون نیز اگرچه ذهن امیر در درجه اول معطوف به دانش و فن جدید بود و بعد به علوم نظامی توجه داشت که این امر از مطالعه تطبیقی برنامه درس‌های دارالفنون و نامه‌های امیر راجع به رشته تدریس استادانی که استخدام شدند، روشن می‌شود اما وجود سه رشته تعلیمی مرتبط با امور نظامی یعنی پیاده نظام و فرماندهی، توپخانه و سواره‌نظام در دارالفنون و اختصاص دستگاه تعلیماتی جداگانه در خود تشکیلات لشکری برای فنون نظامی که شعبه علوم جنگی دارالفنون مکمل آن به‌شمار می‌رفت و از سوی همان مربیان قشونی اداره می‌شد، نشان‌دهنده توجه ویژه به آموزش‌های نظامی در نظام تعلیم و تربیت است.

منبع: بخشی از مقاله «تاملی بر روابط ایران و اروپا در عصر قاجار تا انقلاب مشروطه» به قلم شهناز شهریاری نیستانی و محمد حسین حیدری.