قیام برای احیای مشروطه

خیابانی نهضت خویش را اگرچه از آذربایجان آغاز کرد اما آن را نهضتی ملی و سراسری خواند و به‌طور مستمر بر چشم‌اندازهای ملی قیام پای فشرد و در دوره حیات جنبش بر این اصل کلی وفادار ماند. در تایید این گفتار می‌توان به شماری از نطق‌های او اشاره کرد. او در بسیاری از سخنرانی‌هایش اعلام کرد که قیام منحصر به تبریز نبوده، بلکه آزادی تمام ایران را می‌خواهد. وی در بخشی از سخنرانی خود در ۱۸ اردیبهشت ۱۲۹۹ نیز اینچنین گفته است: «این دفعه آزادیخواهان آذربایجان یا آزادی و استقلال ایران را تامین خواهند کرد یا عرصه این مملکت را مبدل به یک دریای خون ساخته و خودشان نیز در این دریا غرق خواهند شد.» کاربرد مداوم «ایران مال ایرانیان است» هم از سوی او گواهی دیگر برای این گفتار است. از جمله در سخنرانی ۷ خرداد ۱۲۹۹ خیابانی این نکته را به وضوح اعلام کرد که «در مسلک ما ایران مال ایرانیان است.»

از بارزترین ویژگی‌های جنبش خیابانی، تلاش در جهت احیای مشروطیت است. خیابانی که بر این باور بود رژیم مشروطه در ایران اجرا نشده است، در تمام مقالات و سخنرانی‌هایش از لزوم برقراری کامل مشروطیت سخن می‌گفت. به‌عنوان نمونه او در مقاله‌‌ای که با عنوان «چه باید کرد؟» که در مورخه ۸ رجب ۱۳۳۵ در روزنامه تجدد نگاشت، خواستار احیای مشروطیت شد و با اشاره به اصل هفتم قانون اساسی گوشزد کرد: باید اصول و قوانین مقدس مشروطیت به مجرای خود بیفتد و قانون اساسی را از گرد و غباری که رویش نشانده‌اند، بیرون آورد. وی همچنین در ۱۶ اردیبهشت ۱۲۹۹ در بخشی از سخنرانی خود چنین گفت: «در تطبیق قانون اساسی و از قوه به فعل آوردن رژیم مشروطه با نهایت صبر و ثبات به پافشاری خواهیم نشست و ایران را با قوانین و اصول مطابق با عصر حاضر اداره خواهیم کرد.» این موارد نشان می‌دهد که شیخ به هیچ‌وجه تجزیه‌طلب نبود و این امر بیش از آنکه متکی بر واقعیات تاریخی باشد، روایت رژیم برای حذف او بود.

منبع: محمد نعمت‌پور، عنایت سالاریان، «تحلیل محتوای نطق‌ها و سخنرانی‌های شیخ‌محمد خیابانی، پژوهش‌های علوم‌انسانی، 1392.