مستند مظفرالدین‌شاه

مظفرالدین‌شاه در روز یکشنبه دوم ربیع‌الاول ۱۳۲۳ق / ۱۷ اردیبهشت ۱۲۸۴ش تهران را به قصد سفر سوم فرنگ ترک کرد و شنبه هفتم شعبان همان سال به پایتخت بازگشت. از این سفر دو تکه فیلم باقی مانده است: گذر از روی پل آهنی منجیل و گذر در جنگل. فیلم کوتاه گذر از جنگل از نظر فیلمبرداری و هنر به کار رفته در آن زیباترین فیلم قدیمی ایرانی به‌شمار می‌رود. پس از سفر سوم شاه چندان بیمار و فرتوت بود که کارهای سینمایی در دربار چندان نمی‌توانست شکوفایی داشته باشد. جنبش مشروطه‌خواهان و تمایل ذاتی مظفرالدین‌شاه در ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ق/ ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ش به صدور فرمان مشروطیت انجامید. امواج انقلاب به‌ویژه جنگ‌های آزادیخواهان پس از مرگ شاه و رویدادهای مهمی چون ایجاد روزنامه موضوعات برجسته‌ای برای تهیه فیلم مستند بود؛ اما چون فیلمبرداری و فیلمسازی غیردرباری در ایران آن زمان وجود نداشت، چنین فرصتی از دست رفت و سینمای ایران به واقعه مهم مشروطیت بی‌اعتنا ماند.

قدیمی‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران را که تا کنون به‌دست نیامده می‌توان از طریق یک یادداشت شناخت. این سند محکمی است از [فرمان] مظفرالدین‌شاه به عکاسباشی برای فیلمبرداری از دسته عزاداری، به‌ویژه قمه‌زنی در سبزه‌میدان تهران در تاسوعای ۱۳۱۹ق/ ۱۸ خرداد ۱۲۸۰ش. از متن سند پیداست که آن را یکی از نزدیکان شاه از جانب او خطاب به عکاسباشی نوشته است: «برادر مکرما، بندگان اعلی‌حضرت اقدس همایون شاهنشاهی، ارواحنا له الفدا می‌فرمایند که صبح زود اسباب سینماتوگراف را برداشته و در سبزه‌میدان از تمام دستجات قمه‌زن‌ها و سایرین عکس بیندازند.» به ظن قوی این نخستین فیلم تاریخ سینمای ایران است؛ اما چیزی از آن به‌دست ما نرسیده است.

منبع: قاسم‌خان، علیرضا، «قاجاریه و نخستین گام‌های سینمای ایران»، گلستان هنر، 1386.