فردوسی از فرش تا عرش

۲۵ اردیبهشت به‌عنوان روز بزرگداشت فردوسی نامگذاری شده ‌است. کیست که نام او نشنیده و سخن گوهرانه‌اش را نخوانده است. فردوسی از طریق کتاب بزرگش کاخی بنا نهاده که از باد و باران نیابد گزند. او افزون بر آوردن سخن تازه و سرودن هستی و نیستی ایرانیان از اسطوره تا تاریخ، تصویری دقیق از شیوه‌های زندگی و کار و تجارت هم به دست داده است؛ از فرش تا عرش. شهدخت رحیم‌پور طی یک مقاله تحقیقی به روایت فرش در شاهنامه پرداخته که در اینجا بخش‌هایی از آن را می‌خوانید:

براساس شاهنامه، دوره حکومتی پیشدادیان با کیومرث آغاز می‌شود؛ او نخستین پادشاه است و پس از او، هوشنگ به پادشاهی می‌رسـد.

۲۵ اردیبهشت به‌عنوان روز بزرگداشت فردوسی نامگذاری شده ‌است. کیست که نام او نشنیده و سخن گوهرانه‌اش را نخوانده است. فردوسی از طریق کتاب بزرگش کاخی بنا نهاده که از باد و باران نیابد گزند. او افزون بر آوردن سخن تازه و سرودن هستی و نیستی ایرانیان از اسطوره تا تاریخ، تصویری دقیق از شیوه‌های زندگی و کار و تجارت هم به دست داده است؛ از فرش تا عرش. شهدخت رحیم‌پور طی یک مقاله تحقیقی به روایت فرش در شاهنامه پرداخته که در اینجا بخش‌هایی از آن را می‌خوانید:

براساس شاهنامه، دوره حکومتی پیشدادیان با کیومرث آغاز می‌شود؛ او نخستین پادشاه است و پس از او، هوشنگ به پادشاهی می‌رسـد. پـس از هوشـنگ در زمـان پادشـاهی طهمورث، صنعت ریسندگی مورد توجه واقع می‌شود. استفاده از واژه گستردنی نیـز بـرای نخستین بار در زمان طهمورث در شاهنامه آمده است.

پس از پشت میش و بره پشم و موی

برید و به رشتـــــن نهادند روی

به کوشش از او کــــرد پوشش برای

بگستردنی بُد هم او رهنمــــای

در شاهنامه، واژه گستردنی معادل واژه فرش آمده اسـت. عـلاوه بـر آن در برخـی متون قدیمی واژه بساط نیز معادل فرش در نظر گرفتـه شـده اسـت. جمشید آخرین پادشاه قدرتمند پیشدادی است که رشد هنر بافنـدگی مملکـت، در دوره حکومتش سیر صعودی دارد. او مهم‌ترین شخصیت دوره پیـشدادی اسـت کـه در نهایـت، ضـحاک بی‌فره و فریب خورده اهریمن، پادشاهی را از او می‌سـتاند. دوران ضحاک اوج ستمگری و حکومت استبدادی بـوده و بـا انقـلاب مردمـی بـرای رهـایی از سـتمگری و سرنگونی ضحاک، فریدون به پادشاهی می‌رسد. در ادبیات فردوسـی، در زمـان حکومـت فریدون کلماتی مانند پرنیان که بر تابوت ایرج کشیده شده است یا دیبه هفت رنگ، دیبـا و خز و حریر از خاور به ایران فرستاده می‌شوند که جـزو هـدایای سـلم و تـور بـه دربـار فریدون بوده است و نامی از گستردنی یا فرش در این دوران دیده نمی‌شود. پس از فریدون، نوه او منوچهر به پادشاهی می‌رسد. در زمان منوچهر شمار هـدایای منـوچهر بـه سـام، از گستردنی نام برده شده است.

ز دینار و خز و ز یاقوت و زر

ز گستردنی‌های بسیـــار مر

گستردنی‌ها، معمولا پوشش‌هایی بوده که در مکان نشستن، تخت شاهان و کفپوش رایـج بوده که امروزه به فرش اطلاق می‌شود. در شاهنامه، نخستین بار دیبـای زربفـت از جملـه هدایای مهراب کابلی به دربار سام است. همچنین در وصف هدایای سیندخت ـ زن مهراب کـابلی ـ برای دربار سام برای نخستین بار از فرش نام برده می‌شود.

بسان سپهری یکی تخــت زر

برو ساخته چند گونه گهـــر

برش خسروی بیست پهنای او

چو سیصد فزون بود بالای او

وزان ژنده‌پیلان هندی چهار

همه جامه و فرش کردند بار

شاهنامه، در مقام فرهنگ‌نامه ایرانیان، مرجع کلانی است که پیوسته زبان گویـای تمـدن ایران است و فرش، به‌عنوان کالایی کاربردی تا شیئی زیبنده در جای جای کلام فردوسی قرار دارد. عصر پیشدادیان و بخشی از دوره کیانیان، که دوره پیش از تـاریخ اسـت و اشارات فردوسی به شیوه دستیابی به بافت فرش و کاربردهـای آن، نکـاتی قابل‌توجـه است. فردوسی در مقام راوی، بیانگر ماهیت فرهنگی است که در زبانی هنرمندانه از ابتـدا تـا به انتها تداوم و توالی کلمات و تناسب آنها با سـایر کاربردهـای گـستردنی دوران کهـن و اساطیری تمدن ایرانی را بیان می‌دارد. تأکید بر بیان حقایقی که قدمت فـرش را بـه زمـانی کهن‌تر می‌برد. از طرفی پس از این دوران، با منبع مستندی چون فـرش پازیریـک مواجـه می‌شویم که شاهدی بر توانایی و تسلط و شکل‌گیری ساختار فرشبـافی در گذشـته ایـن مردم است. با این تعبیر با توجه و استخراج آرای فردوسی، آمیختگی فرش با عمیـق‌ترین لایه‌های تمدن ایرانی قابل دریافت است.

- منبع: مطالعات تاریخ فرهنگی، پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ

سال هفتم، شماره بیست و ششم، زمستان 1394