تهران، شهر بدقواره

«اگر از بالا به شهر تهران نگاه کنیم یا کوچه پس‌کوچه‌های آن را به ‌دقت ببینیم متوجه می‌شویم بدریخت‌ترین شهر دنیاست و این مصیبت از بی‌نقشه‌ای و بی‌نظمی آنهایی بوده که در گذشته‌ها اداره شهر را به عهده داشته‌اند. در شهرداری اداراتی وجود دارد که نمی‌بایست باشند. هیچ چیز در شهرداری فناناپذیر نیست و اگر عوارضی از ۲۵ سال پیش وضع شده همان طور مانده است.»

اشتباه نکنید این جمله شرح وضعیت تهران به تاریخ اردیبهشت ۱۳۹۶ نیست، توصیفی است از احمد نفیسی، معاون شهردار وقت پایتخت در اردیبهشت ۱۳۴۱ شمسی در آخرین روز از سمینار ۶ روزه «مسائل اجتماعی شهر تهران»؛ زمانی که این شهر هنوز کلان‌شهر بزرگ امروز نبود. سمیناری که به دبیری احسان نراقی و با مشارکت گروه تحقیقات شهری دانشگاه تهران در این دانشگاه برگزار شد و مهم‌ترین رویداد اجتماعی مختص این شهر از زمان اعلام پایتختی‌اش از سوی آقامحمدخان قاجار و حتی بعد از آن بود. سمیناری که با بررسی علمی و جامعه‌شناسی مشکلات مهم شهر از وضعیت رفاهی تا شهرداری و جمعیتی را مورد نقد و بررسی قرار داد و راهکارهای برون‌رفت آن ارائه شد. راهکارهایی که بسیاری از آنها با گذر پی‌در‌پی شهرداران در حافظه شهری باقی ماند که همه کارشناسان از گسترش افسارگسیخته و بی‌برنامه آن گفتند که مهم‌ترین ویژگی‌اش طی ۲۳۰ سالی است که پایتخت ایران شده است.

پیشنهاد اولیه برگزاری این سمینار برای اولین بار در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران و به ریاست دکتر غلامحسین صدیقی ارائه شد. کارشناسان این موسسه بعد از مطالعات فراوان متوجه شدند وضعیت تهران به‌عنوان پایتخت ایران و به نوعی ویترین کشور وضعیت مناسبی نیست و مردم در این شهر با مشکلات زیادی مواجه هستند. مشکلاتی که زندگی در این شهر را با وجود مرکزیتش با مسائلی روبه‌رو کرده و به همه جای کشور نیز سرایت داده بود؛ به قول دکتر صدیقی دو ثلث ناهنجاری‌های کشور در همین تهران به‌وجود آمده است. احسان نراقی معاون این موسسه و دبیر سمینار نیز در حاشیه برگزاری آن در گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات با اشاره به همین مسائل گفته بود: «ما در چند سال اخیر در اثر مطالعاتی که در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی انجام گرفت با سلسله مشکلات و معضلات مردم تهران برخورد کردیم و دیدیم که این مشکلات همگانی است و موسسات مختلف نیز با آن دست به گریبان هستند و همه مایلند که این اشکالات در محلی که از لحاظ علمی صلاحیت داشته باشد بررسی شود.»

سمیناری که قرار بود به گفته نراقی مشکلات مردم شهری را که بی‌قواره بزرگ شده و فاقد تاسیسات کامل اجتماعی است روشن کند. گروهی از متخصصان و دستیاران پژوهشی چون پل ویلی، مهدی موتمنی، محمود حکمی، دکتر مجید حق‌شنو و ابوالحسن بنی‌صدر به عنوان دستیاران تحقیق موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران انتخاب شدند و طی سه ماه در دفتری که شهرداری در میدان توپخانه در اختیارشان گذاشته بود و با همکاری وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی پژوهش‌های گسترده‌ای درباره مشکلات شهر تهران انجام دادند. البته افرادی چون حسن حبیبی و ناصر تکمیل‌همایون نیز در کنار این گروه همکاری می‌کردند. در نهایت نیز با دعوت عمومی از مردم و وزارتخانه سمینار برگزار شد. احسان نراقی در حاشیه سمینار از جوانان و روشنفکران دعوت کرد که در این جلسات شرکت کنند و با مشکلات شهری که می‌خواهند سال‌ها در آن زندگی کنند از نزدیک آشنا شوند.

- به نقل از مقاله «آنچه ۵۵ سال قبل در سیمنار مسائل اجتماعی تهران گذشت» نوشته فرزانه ابراهیم‌زاده، سایت تاریخ ایرانی