اهمیت هرات در تاریخ

شاید در سده اخیر هیچ شهری مانند هرات دچار ترس و هراس محاصره نشده باشد. این شهر در جلگه‌ای واقع در کوه‌های بلند محصور است. در حدود جبال شمالی که ناحیه هرات را از سرزمین بلخ و بخارا جدا می‌سازد. جلگه مزبور لااقل سی مایل از شرق تا غرب وسعت دارد، پانزده مایل پهنای آن است و از رودخانه‌ای که در کوه‌ها سرچشمه دارد، مشروب می‌شود. این رودخانه از میان دره تنگی عبور می‌کند. جلگه هرات بسیار حاصلخیز و سراسر آن پر از دهات و باغات است و به‌وسیله برج و باروهای گلی بلند و خندقی پر از آب دفاع می‌شود، در سمت شمالی آن ارگی بر بالای حصار واقع شده است و آن قصر کوچکی است با برج‌هایی در چهارگوشه که از آجر ساخته شده و محصور به خندق پر آبی است که پلی روی آن است بالاتر از آنجا دیوار خارجی و خندقی خشک هست.

شهر در سمت شمال دو دروازه دارد. در سمت‌های دیگر دروازه‌ای در هر طرف است و از هر دروازه هم بازاری شروع می‌شود که منتهی به میدان می‌شود و دروازه بزرگ دارای گنبدی است. در روزهای بازار این میدان به قدری پر جمعیت می‌شود که راهی برای عبور نیست و در هر سمت آن سراهای وسیع هست که مرکز کار تجار است. در شهر آب فراوان است و هر سرایی غیر از آنهایی که در دو طرف بازارند آب انبار اختصاصی دارد. می‌گفتند در اوایل قرن نوزدهم شهر هرات یکصد و بیست هزار نفر جمعیت داشت مرکب از افغان‌ها، مغول‌ها، هندوها، کلیمی‌ها و مراکز عمده تجارتی بین هندوستان، کشمیر، کابل، قندهار،‌ بخارا، مرو، خراسان، یزد و کرمان است و علاوه بر مزایایی که از راه این تجارت پررونق دارد و حق ترانزیتی که عایدش می‌شود، هرات ثروت سرشاری از طریق صنعتی که مردم آن دارند به‌دست می‌آورد؛ ولی روی هم رفته وضع جغرافیایی آن که کلید افغانستان است دلیل اهمیتش محسوب می‌شود.

منبع: رابرت گرنت واتسن، تاریخ ایران دوره قاجاریه، ترجمه وحید مازندرانی، امیرکبیر، 1348.